Lựa chọn thành công

Báo cáo “Lựa chọn thành công: bài học từ Đông Á và Đông Nam Á cho tương lai Việt Nam”

Bản báo cáo gửi Thủ Tướng Việt Nam của chương trình Việt Nam thuộc Đại học Harvard do nhóm tác giả David Dapice, Dwight Perkins, Nguyễn Xuân Thành, Vũ Thành Tự Anh, Huỳnh Thế Du, và Jonathan Pincus này rất hay. Báo cáo nêu ra các vấn đề trầm trọng hiện nay của kinh tế Việt Nam cũng như tương lai khá bi quan của kinh tế Việt Nam trong những năm tới.

Có thể đọc bài báo về bản báo cáo này của Trần Lệ Thùy trên báo Tuổi Trẻ.

VN phải "giảm sốc" cho nền kinh tế

Đọc thêm bài "Phải công phá thành trì “chủ nghĩa tư bản thân hữu”" của TS. Vũ Thành Tự Anh, một trong những tác giả báo cáo này cũng trên Tuổi Trẻ.

Xin trich một đoạn trong báo cáo nói về các tập đoàn kinh tế và chủ nghĩa tư bản thân hữu và một đoạn khác về lạm phát.

...

3. 1. Sụ hình thành của các tập đoàn kinh tế

Vào đầu những năm 1990, thất vọng trước kết quả kinh doanh của các doanh nghiệp công nghiệp nhà nước, chính phủ đã cố gắng tìm mọi cách nhằm làm cho khu vực này trở nên năng động hơn. Để thực hiện mục tiêu này, từ năm 1994, chính phủ đã tập hợp các DN công nghiệp nhà nước để hình thành nên các doanh nghiệp lớn hơn, gọi là các tổng công ty (TCT) 90 và 91 - tiền thân của các tập đoàn kinh tế nhà nước sau này. Ý đồ của chính sách này là với quy mô lớn hơn, các TCT có thể tận dụng lợi thế kinh tế theo quy mô, phát triển thương hiệu cũng như khai thác các lợi thế khác. Mô hình tham khảo cho các TCT là các keiretsu của Nhật Bản (như Mitsubishi, Mitsui v.v.) và chaebol của Hàn Quốc (như Sam sung, Daewoo, Kumho v.v.). Điều khác biệt quan trọng nhất giữa mô hình TCT của Việt Nam với mô hình chaehol của Hàn Quốc là, tất cả các chaebol đều buộc phải trở nên có tính cạnh tranh quốc tế trong vòng một vài năm, rồi sau đó phải xuất khẩu được một tỷ lệ nhất định sản lượng của mình. Mặc dù các chaebol này được nhà nước trợ cấp rất nhiều trong thời kỳ đầu, nhưng những khoản trợ cấp này sẽ giảm dần và biến mất hoàn toàn trong những năm sau đó. Ngược lại, các TCT của Việt Nam được xây dựng để thay thế hàng nhập khẩu, và do vậy luôn nhận được sự bảo hộ và trợ giúp của chính phủ, ngay cả khi chúng thua lỗ và không thể xuất khẩu. Nói một cách ngắn gọn, có thể coi các TCT như một hình thức kiểm soát và theo dõi các doanh nghiệp thành viên một cách hành chính. Mô hình TCT, vì vậy, rất gần gũi với hệ thống kế hoạch hóa tập trung trong đó các doanh nghiệp hầu như không có quyền tự chủ - vốn là một điều kiện tiên quyết để tạo nên một tập đoàn thực thụ.

Trong mấy năm trở lại đây, chính phủ ngày càng nhận thức rõ về sự thất bại của mô hình TCT và đi đến quyết định phải cải cách những TCT này. Một trong những chính sách chủ yếu để thực hiện nhiệm vụ này là kế hoạch xây dựng 19 tập đoàn nhà nước (TĐNN) - hậu duệ của 18 TCT 91 và TCT Kinh doanh và Đầu tư vốn Nhà nước (SCIC) - nắm giữ vị thế gần như độc quyền ở nhiều ngành công nghiệp nặng. Một nguyên nhân nữa, có lẽ còn quan trọng hơn, của việc hình thành các TĐNN vào thời điểm này là do sự kiện Việt Nam gia nhập WTO. Chính phủ lo ngại rằng các DNNN sẽ không thể cạnh tranh trong khuôn khổ “luật chơi” của WTO, và do vậy đã quyết định đẩy nhanh tiến độ thành lập các TĐNN để có thể cạnh tranh với các DN lớn của nước ngoài.

Có nhiều lý do để nghi ngờ rằng các TĐNN này sẽ không thể tự chuyển hóa mình để trở thành những DN cạnh tranh quốc tế. Nguyên nhân quan trọng nhất là cấu trúc của các tập đoàn này rất giống với các TCT trước đây, đồng thời những TCT này đã có 12 năm để chứng minh rằng chúng không thể thành công trong hoạt động xuất khẩu và cải thiện kết quả kinh doanh của mình. Trừ Sing-ga-po ra thì hình như không có nước nào khác trên thế giới đã từng thành công trong việc sử dụng DNNN như một phương tiện chủ yếu để xây dựng nên các DN cạnh tranh quốc tế. Có vẻ như Việt Nam, vì nhiều lý do khác nhau, sẽ không thể lặp lại thành tích này của Sing-ga-po.

Thế nhưng, ngay cả khi gạt sang bên một thực tế là các tập đoàn này đều là những DNNN, thì vẫn có nhiều lý do để nghi ngờ về khả năng các tập đoàn này một ngày nào đó sẽ trở thành những công ty lớn mạnh. Có thể nói những người ủng hộ mô hình TĐNN đã hiểu nhầm kinh nghiệm của các tập đoàn trên thế giới. Chẳng hạn như, việc dựng lên các tập đoàn lớn một cách duy ý chí không phải là một công thức phổ quát để hình thành nên những doanh nghiệp công nghiệp thành công trên thế giới, nhất là khi quyết định này không do các doanh nghiệp tư nhân thực hiện và được điều chỉnh bởi hệ thống luật pháp và thể chế tốt.

Để kết luận, chính sách hình thành nên các TĐNN về thực chất là một sự kết hợp giữ
a cơ chế “phòng thử” và mục tiêu tiếp tục duy trì kiểm soát của nhà nước trong lĩnh vực công nghiệp. Nếu quả thực là như vậy thì những TĐNN này sẽ không thể giúp Việt Nam xây dựng nên một nền công nghiệp nặng có tính cạnh tranh.

3.2. Tập đoàn và sự xuất hiện của “chủ nghĩa tư bản thân hữu”

Đang tồn tại một mâu thuẫn cơ bản trong chính sách kinh tế của Việt Nam, đó là trong khi khu vực dân doanh trong nước và đầu tư nước ngoài là hai khu vực năng động nhất thì khu vực nhà nước lại luôn nhận được những khoản đầu tư và sự ưu ái của nhà nước. Mặc dù tinh thần của Luật Doanh nghiệp 1999 và Luật Doanh nghiệp thống nhất 2005 rất tiến bộ nhưng động năng này không biết có thể được tiếp tục duy trì hay không. Một số cuộc khảo sát gần đây cho thấy rằng tuy môi trường kinh doanh của Việt Nam đã có một số cải thiện nhất định nhưng vẫn còn chậm so với các nước cạnh tranh trực tiếp với Việt Nam. Thứ bậc xếp hạng về năng lực cạnh tranh quốc gia cũng cho thấy những tín hiệu tương tự. Khả năng tiếp cận đất đai và vốn của Việt Nam đã được cải thiện, nhưng bên cạnh đó vẫn còn một số rào cản đáng kể như thiếu lao động có kỹ năng và nhà quản lý trung-cao cấp, chưa có hiệp hội doanh nghiệp độc lập mạnh, thời gian tuân thủ luật thuế và pháp luật nói chung còn rất cao, hệ thống luật phá sản, sáp nhập và mua lại doanh nghiệp còn kém hiệu lực.

Có vẻ nhÆ° nền kinh tế Việt Nam ngày càng bị thống trị bởi các tập Ä‘oàn kinh tế nhà nÆ°á»›c. Trong khi chính sách của Đảng và chủ trÆ°Æ¡ng của nhà nÆ°á»›c khẳng định rằng các tập Ä‘oàn kinh tế phải tập trung vào những ngành chiến lược thì trên thá»±c tế, những tập Ä‘oàn này hiện Ä‘ang mở rá»™ng hoạt Ä‘á»™ng má»™t cách nhanh chóng và đầy tham vọng sang nhiều lÄ©nh vá»±c khác nhau nhÆ° bất Ä‘á»™ng sản, dịch vụ tài chính, ngân hàng, lữ hành, và cả phân phối Ä‘iện thoại di Ä‘á»™ng nữa.⁵⁰ Hầu hết các tập Ä‘oàn này không tận dụng cÆ¡ há»™i từ việc Việt Nam gia nhập WTO Ä‘em lại để thâm nhập thị trường quốc tế. Trái lại, những tập Ä‘oàn này lại cố gắng tạo ra những công ty Ä‘á»™c quyền trong nÆ°á»›c để ngăn cản cạnh tranh từ các doanh nghiệp nÆ°á»›c ngoài. Má»™t cuá»™c Ä‘iều tra 200 doanh nghiệp lá»›n nhất Việt Nam má»›i đây do UNDP thá»±c hiện khẳng định rằng nhiều công ty trong “Top 200″ của Việt Nam Ä‘ang đầu cÆ¡ đất Ä‘ai và chứng khoán mà thiếu tập trung vào hoạt Ä‘á»™ng kinh doanh cốt lõi của mình. Nghiên cứu của UNDP còn cho thấy má»™t xu hÆ°á»›ng đáng lo ngại, đó là nhiều công ty dân doanh và cổ phần hóa ít chú tâm tá»›i việc trở nên cạnh tranh trên thị trường quốc tế. Thay vào đó, những công ty này Ä‘ang Ä‘ua nhau tìm kiếm lợi nhuận tức thời trong khu vá»±c bất Ä‘á»™ng sản và tài chính. Chẳng hạn nhÆ° cả REE - má»™t công ty Ä‘iện lạnh và Gemadept - má»™t công ty vận chuyền đường biển đều Ä‘ang đầu tÆ° má»™t cách mạnh mẽ vào nhiều dá»± án bất Ä‘á»™ng sản. ⁵¹

Tương tự như vậy, một số tập đoàn kinh tế nhà nước như Petro Việt Nam, Vinashin, và EVN đang thành lập hay đoạt quyền kiểm soát ở một số ngân hàng. Sau đó, các tập đoàn này sẽ sử dụng ngân hàng để tài trợ cho các kế hoạch mở rộng lãnh địa của mình. Nếu như không có hệ thống kiểm soát đủ mạnh và khả năng phân tán rủi ro hiệu quả thì chắc chắn cấu trúc này sẽ dẫn tới những khoản vay và đầu tư quá mức của các thành viên tập đoàn. Các tập đoàn nhà nước đang lợi dụng sự bảo lãnh công khai hay ngầm của nhà nước để thực hiện các khoản vay lớn trên thị trường quốc tế. Tất cả những động thái này đều là những thủ thuật cổ điển mà các keiretsu của Nhật Bản và chaehol của Hàn Quốc (giờ đều đã mất hình ảnh vàng son thuở nào) từng thực hiện. Việc các thành viên của tập đoàn vay nợ và sở hữu chéo lẫn nhau, cùng với các khoản vay nước ngoài không được phòng vệ là những nguyên nhân chính dẫn tới cuộc khủng hoảng tài chính ở Đông Á và Đông Nam Á năm 1997.

Trong bài viết này và trong các phân tích về nền kinh tế Việt Nam chúng ta thường thấy sự phân biệt giữa 3 thành phần kinh tế: dân doanh, nhà nước, và đầu tư nước ngoài. Tuy nhiên, ranh giới trên thực tế của ba loại hình doanh nghiệp này không đơn giản và rành mạch như vậy. Hiện nay đã và đang xuất hiện một lớp doanh nghiệp mới mang danh cổ phần hóa nhưng thực chất đã được tư nhân hóa một cách nội bộ và qua đó biến tài sản nhà nước thành sở hữu riêng của mình. Đồng thời cũng xuất hiện một lớp doanh nghiệp khác, về hình thức là tư nhân, nhưng trên thực tế có mối quan hệ chặt chẽ và gần gũi với những người có thẩm quyền trong hệ thống nhà nước và lợi dụng mối quan hệ này để trục lợi thông qua việc đoạt được những hợp đồng béo bở hay những khoản tín dụng mềm.

Trong quá trình mở rộng phát triển của nhiều tập đoàn hiện nay cũng đã xuất hiện một số biểu hiện đáng báo động. Một “kịch bản” phổ biến khi mở rộng như vậy được miêu tả như sau. Tập đoàn nhà nước thành lập một công ty con, trong đó ban giám đốc của tập đoàn (còn gọi là công ty mẹ) và của công ty con nắm giữ một lượng cổ phiếu đáng kể của công ty con mới này. Một phần tài sản của tập đoàn (đất đai chẳng hạn) được chuyển cho công ty con dưới hình thức đầu tư hay góp vốn ban đầu. Khi cổ phiếu của công ty mới này được bán trên thị trường OTC hay trên thị trường chứng khoán thì những người chủ sở hữu của chúng sẽ hưởng lợi nhuận siêu ngạch từ việc ăn chênh lệch giá cổ phiếu (do khi cổ phần hóa doanh nghiệp bị định giá thấp hơn giá trị thị trường như trong trường hợp khách sạn Phú Gia Intimex). Trong thế giới mờ ám của những giao dịch nội gián như thế này, việc phân loại các nhóm sở hữu trở nên khó khăn. Những doanh nghiệp tư nhâ
n giành được những “lô đất vàng” ở Hà Nội hay TP. Hồ Chí Minh chắc chắn phải có mối quan hệ mật thiết với một số quan chức nhà nước. Về bản chất, quá trình này không khác nhiều lắm so với quá trình bòn rút tài sản công thông qua tư nhân hóa đại trà ở Nga vào đầu những năm 1990, mặc dù ở Việt Nam, quá trình này xảy ra với tốc độ chậm hơn và mức tập trung của cải vào trong tay một thiểu số thấp hơn.

Má»™t kịch bản thứ hai nhÆ°ng không kém phần đáng lo ngại là má»™t số công ty con (đặc biệt là những công ty tài chính) mặc dù không thá»±c sá»± có tài sản gì ngoài nhãn hiệu được thừa kế từ tập Ä‘oàn mẹ nhÆ°ng vẫn được IPO vá»›i những mức giá khổng lồ. Khi ấy, những nhà đầu tÆ° nhỏ lẻ (nhiều người trong số họ đầu tÆ° bằng những khoản tiết kiệm dành dụm cả đời) do thiếu thông tin vẫn cứ lao vào để cố mua bằng được chút ít cổ phiếu vá»›i giá thị trường giờ đã trở nên cao ngất, cao hÆ¡n nhiều lần so vá»›i giá trị danh nghÄ©a ban đầu. Kết quả là tiền của những nhà đầu tÆ° nhỏ, thiếu thông tin và hiểu biết đã bị chuyển sang túi của những “đại gia”, đầy đủ thông tin ná»™i bá»™ và mua được cổ phiếu ngay từ lần phát hành đầu tiên. ⁵² Những hoạt Ä‘á»™ng nhÆ° thế này không thể bền vững, và sá»›m hay muá»™n thị trường cÅ©ng sẽ Ä‘iều chỉnh. Hậu quả khi ấy không chỉ là nhiều nhà đầu tÆ° nhỏ, thiếu thông tin mất tiền, mà họ còn mất luôn cả niềm tin vào hoạt Ä‘á»™ng quản trị của doanh nghiệp và chính sách của nhà nÆ°á»›c.
....

4.1. Sự xuất hiện lại của lạm phát

Kể từ khi kiềm chế được lạm phát phi mã vào giữa những năm 1980, Việt Nam đã thành công trong việc đạt được một tốc độ tăng trưởng kinh tế tương đối cao và ổn định. Cùng với quá trình phát triển và hội nhập của nền kinh tế, việc duy trì một môi trường kinh tế vĩ mô lành mạnh trở nên khó khăn hơn nhiều. Sự lúng túng của chính phủ trong việc đối phó với lạm phát thời gian qua chứng tỏ các nhà điều hành kinh tế vĩ mô của Việt Nam chưa sẵn sàng, hoặc chưa được giao những công cụ chính sách và kỹ thuật cần thiết. Mặc dù Việt Nam có những nhà kinh tế học được đào tạo bài bản ở trình độ cao, nhưng sự thiếu vắng môi trường thảo luận, phân tích chính sách, sự chậm chạp của nhiều viện nghiên cứu và trường đại học trong việc đáp ứng nhu cầu của hoạt động ra chính sách là những trở ngại thực sự cho nỗ lực sử dụng năng lực có tính kỹ thuật để hoạch định chính sách. Kết quả là khoảng cách giữa nhu cầu cần phải có những chính sách tinh vi để điều hành nền kinh tế nay đã trở nên phức tạp hơn trước rất nhiều và năng lực thực sự của các nhà hoạch định chính sách ngày càng bị nới rộng.

Lạm phát giờ đây đã trở thành mối lo ngại của cả người dân lẫn chính phủ, má»™t phần là do mức lạm phát thá»±c tế cao hÆ¡n nhiều so vá»›i số liệu công bố chính thức. Chi tiêu trong nÆ°á»›c đã tăng mạnh khi giá trị xuất khẩu dầu lá»­a tăng cao ngất, các khoản viện trợ phát triển chính thức, FDI, vay nợ và kiều hối vẫn tiếp tục ùn ùn đổ vào Việt Nam. Kể từ năm 2003, doanh số bán lẻ danh nghÄ©a của Việt Nam liên tục tăng vá»›i tốc Ä‘á»™ trên 20% má»—i năm. Đầu tÆ° tăng còn nhanh hÆ¡n nữa, trong khi lượng cung thá»±c (Ä‘o bằng sản lượng thá»±c cá»™ng thâm hụt thÆ°Æ¡ng mại thá»±c) chỉ tăng dÆ°á»›i 10% má»™t năm. Nếu nhÆ° chi tiêu tăng hÆ¡n 20%, trong khi lượng cung thá»±c tăng chÆ°a đến ná»­a số đó, thì chênh lệch giữa hai đại lượng phải là lạm phát. ⁵⁴ Mặc dù số liệu lạm phát công bố chính thức thấp hÆ¡n do dá»±a vào giá của má»™t giỏ hàng hóa nhất định, nhÆ°ng từ những tính toán trên có thể khẳng định rằng trên thá»±c tế, lạm phát đã lên tá»›i mức hai con số, và đã duy trì ở mức hai con số trong mấy năm trở lại đây.

Đây không phải là một điều đáng ngạc nhiên. Tốc độ tăng cung tiền liên tục ở mức trên dưới 25% mỗi năm kể từ năm 2003, và tín dụng nội địa cũng tăng trên 35%. Trong khi nhập khẩu tăng đột biến trong mấy năm gần đây để đáp ứng với lượng cầu nội địa tăng thì đối với một số hàng hóa như khách sạn, văn phòng, điện, lao động có kỹ năng - hay nói chung là những hàng hóa chủ yếu được sản xuất trong nước - không thể tăng một cách tương ứng. Kết quả là giá của những hàng hóa này phải tăng theo tốc độ tăng cung tiền. Thế nhưng tại sao tốc độ tăng trưởng của Việt Nam lại chỉ tăng có 7-8% trong khi đầu tư hàng năm của nền kinh tế chiếm tới 35% GDP? Lưu ý là Đài Loan đã từng tăng trưởng tới 10% liên tục trong 18 năm với một lượng đầu tư khiêm tốn hơn nhiều, chỉ chiếm khoảng 1/4 GDP mà thôi.

Chính phủ Việt Nam đã quyết định tăng cung tiền nhằm duy trì tốc độ tăng trưởng cao trong một thời gian dài. Tuy nhiên, khi sự mất cân đối giữa tốc độ tăng cung tiền và tốc độ tăng trưởng GDP trở nên ngày một lớn thì sức ép lạm phát bắt đầu xuất hiện. Như được minh họa trong Hình 8, trong hai năm 2005 và 2006, GDP của Việt Nam tăng 17%, trong khi đó M2 (gồm tiền mặt trong lưu thông và tiền gửi ngân hàng) tăng tới 73%. Trái lại, trong cùng giai đoạn này, GDP của Trung Quốc tăng 22% trong khi M2 chỉ tăng có 36%. Chênh lệch giữa tăng trưởng cung tiền và GDP ở Thái-lan còn thấp hơn nữa. Tăng trưởng kinh tế của Việt Nam thấp hơn của Trung Quốc nhưng tốc độ tăng cung tiền lại cao gần gấp đôi. Kết quả là trong khi chỉ số giá tiêu dùng ở Trung Quốc trong năm 2007 chỉ khoảng 6,5% thì ở Việt Nam lên tới 12,6%.

Tại sao cung tiền của Việt Nam lại tăng nhanh nhÆ° vậy? Má»™t nguyên nhân chính là do nhịp Ä‘á»™ tăng chi tiêu của nhà nÆ°á»›c. Tổng chi tiêu của nhà nÆ°á»›c trong năm 2006 là 321 nghìn tá»· đồng, tăng 221.8 nghìn tá»· đồng (hay 45%) so vá»›i năm 2004. NhÆ° vậy, tốc Ä‘á»™ tăng chi tiêu hàng năm của nhà nÆ°á»›c trong giai Ä‘oạn 2004-2006 là 20,3% năm (tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng vá»›i tốc Ä‘á»™ tăng trưởng doanh số bán lẻ). CÅ©ng trong giai Ä‘oạn này, thu ngân sách tăng chủ yá
º¿u không phải từ nguồn thu ná»™i địa mà là từ dầu mỏ, nợ và viện trợ nÆ°á»›c ngoài. Thu ná»™i địa trong năm 2004 chỉ đạt 119 nghìn tá»·, và trong năm 2006 là 190 nghìn tá»·, tăng có 71 nghìn tá»·. Trong khi đó, chi tiêu của nhà nÆ°á»›c tăng 131 nghìn tá»·, từ 190 lên tá»›i 321 nghìn tá»·, tức là gần gấp đôi mức tăng thu ná»™i địa. Khi chi tiêu của nhà nÆ°á»›c tăng nhanh hÆ¡n nhiều so vá»›i các nguồn thu ngoài dầu mỏ (ngay cả khi nguồn thu tăng này đến từ dầu mỏ hay viện trợ) thì những khoản chi tiêu này sẽ làm tăng tổng cầu. Thế nhÆ°ng nếu các khoản chi tiêu này lại không được sá»­ dụng má»™t cách hiệu quả, chỉ đóng góp được chút đỉnh cho sản lượng (tức là không làm cho tổng cung tăng má»™t cách tÆ°Æ¡ng ứng) thì tất yếu sẽ dẫn tá»›i lạm phát.

Một số quan chức của chính phủ đã đổ lỗi cho các nhân tố khách quan như giá dầu, sắt thép, và thực phẩm thế giới tăng là thủ phạm của lạm phát. Đúng là các cú sốc về phía cung là một trong những nguồn gây nên lạm phát ở Việt Nam. Cho đến năm 2004, người tiêu dùng Việt Nam nói chung, và đặc biệt là người nghèo, đã được lợi do giá gạo thấp. Tuy nhiên, trong mấy năm trở lại đây, bên cạnh việc giá gạo tăng thì giá xăng dầu và giá phân hóa học cũng đều tăng cao. Những cú sốc toàn cầu này không chỉ ảnh hưởng riêng tới Việt Nam, mà còn tác động tới các quốc gia Châu Á khác, thế nhưng mức độ lạm phát ở các nước này lại thấp hơn ở Việt Nam rất nhiều (Hình 9). Điều này có nghĩa là, mặc dù việc giá thế giới tăng là một trong những nguyên nhân gây lạm phát ở Việt Nam, nhưng nó không phải gốc rễ của vấn đề. Nếu cung tiền tăng chậm hơn thì chi tiêu của nhà nước cũng sẽ phải tăng chậm lại. Nếu giá xăng dầu tăng, chi tiêu của người tiêu dùng cho xăng dầu có thể sẽ tăng lên, và do vậy, họ sẽ phải cắt giảm tiêu dùng đối với các sản phẩm khác và làm cho giá của chúng giảm xuống. Việc mức lạm phát ở Thái-lan thấp hơn rất nhiều so với Việt Nam, trong khi trên thực tế, nền kinh tế Thái-lan tiêu thụ nhiều xăng dầu hơn Việt Nam là một minh chứng cho điều này.