Milton E. Osborne (nguá»n talawas)
Trần Hải Yến dá»ch
Sá»± ra Äá»i của hai nhà nÆ°á»c Viá»t Nam Äá»c láºp nÄm 1954 Äã tạo Äá»ng lá»±c Äáng ká» cho viá»c nghiên cứu và tái Äá»nh giá lá»ch sá» nhà nÆ°á»c bá» phân cắt nà y. Bất chấp truyá»n thá»ng dà i lâu của sá» liệu Viá»t Nam chÃnh thá»ng và phi chÃnh thá»ng, con sá» những nghiên cứu mang tÃnh diá»
n giải ra Äá»i trÆ°á»c giữa những nÄm 50 là cá»±c kỳ hạn chế. Sá» liệu Viá»t Nam truyá»n thá»ng Äã bá» xói mòn, và tháºm chà che khuất, nhÆ° là há» quả của sá»± chiếm Äóng của thá»±c dân Pháp [1] . Thá»i kỳ thá»±c dân, tá»± nó, dẫn Äến viá»c công bá» những sao lục quan trá»ng của ngÆ°á»i Pháp viết vá» lá»ch sá» Viá»t Nam. Không Äáng ngạc nhiên là phần lá»n các công trình nà y cho thấy sá»± lá»ch lạc của quan niá»m coi Pháp là trung tâm. Äặc biá»t là trÆ°á»ng hợp những ghi chép của Pháp vá» thá»i kỳ thá»±c dân chuẩn bá» trong thế ká»· 19 ÄÆ°Æ¡Ì£c viêÌt bÄÌng những ký ức vá» sá»± phát triá»n của nÆ°á»c Pháp coÌn hiện roÌ trong tâm trà [2] . Tuy nhiên, tầm quan trá»ng của những nghiên cứu trÆ°Æ¡Ìc Äây của ngÆ°á»i Pháp hẳn không Äược Äánh giá Äúng mức, do lan trà n những lá»ch lạc bắt nguá»n từ quan niá»m vá» tÃnh Æ°u viá»t vÄn hoá và sứ má»nh khai hoá vÄn minh râÌt dÃªÌ nhận thâÌy. HÆ¡n thế, khi vắng mặt những ghi chép của ngÆ°á»i Viá»t ÄÆ°Æ¡ng thá»i vá» những giai Äoạn lá»ch sá» nhất Äá»nh, Äôi lúc không có sá»± thay thế thoả Äáng bằng sá»± tin cáºy và o nguá»n tÆ° liá»u Pháp. Tuy nhiên, trong phạm vi há»c thuáºt hiá»n Äại và những quan tâm vá» lá»ch sá» Äang thay Äá»i, những nghiên cứu nà y của Pháp rõ rà ng Äòi há»i xem xét và Äá»nh giá lại.
Bà i viết nà y quan tâm Äến má»t trong sá» những vấn Äá» thuá»c vá» cách viết sá» ÄaÌ song hà nh cùng những cá» gắng của các sá» gia hoạt Äá»ng trong thá»i kỳ từ 1954 nhÄÌm tạo ra má»t lý giải má»i lá»ch sá» Viá»t Nam. Äặc biá»t baÌi viêÌt quan tâm Äến những Äá»nh giá vÃªÌ hai nhân váºt danh giá của thế ká»· 19: TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký (1837-1898) và Phan Thanh Giản (1796-1867). Má»i ngÆ°á»i trong sá» hai ngÆ°á»i nà y Äã Äược các sá» gia Pháp thá»i kỳ thá»±c dân khaÌ quan tâm. TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký Äược ca ngợi vì Äã phụng sá»± những mục tiêu của Pháp và vì vai trò quan trá»ng của ông trong viá»c truyá»n bá chữ quá»c ngữ [3] . Phan Thanh Giản Äược các nhà quan sát Pháp ngưỡng má» vì là mẫu má»±c của những nhân váºt Äáng ngưỡng má» nhất của há» thá»ng quan lại Viá»t Nam truyá»n thá»ng, ngay cả vá»i tÆ° cách má»t bá» tôi cung Äình Huế, ông cÅ©ng là má»t Äá»i thủ của những chÃnh sách của Pháp [4] .
Vì sá»± ná»i tiếng trong lá»ch sá» của há» và do sá» lượng bà i viết vá» há» trong quá khứ, sá»± nghiá»p và nhân phẩm của hai con ngÆ°á»i nà y Äã trá» thà nh má»t tiêu Äiá»m rõ rá»t cho cả các sá» gia á» Hà Ná»i và Sà i Gòn. Những sá» gia Äã công bá» nghiên cứu của mình á» Hà Ná»i nói chung mang má»t cái nhìn phê phán vá» TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản. Ngược lại là trÆ°á»ng hợp các sá» gia hoạt Äá»ng á» Sà i Gòn, nÆ¡i hai con ngÆ°á»i nà y nháºn Äược những Äánh giá nhìn chung là cảm thông. Những phán xét khác nhau nà y thá» hiá»n phần nà o những ảnh hÆ°á»ng tÆ° tÆ°á»ng Äá»i chá»i nhau diá» n ra trong má»t nhà nÆ°á»c cá»ng sản và trong má»t nhà nÆ°á»c chá»ng cá»ng sản. Song có lẽ tầm quan trá»ng lá»n hÆ¡n là ỠnhÆ°Ìng thảo luáºn gần Äây vá» Phan Thanh Giản và TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký của các cây bút Viá»t Nam nhÄÌm laÌm sáng tá» má»t sá» vấn Äá» trên Äã bao hà m cá» gắng tạo ra má»t cách diá» n giải má»i, mang tÃnh dân tá»c chủ nghÄ©a vá» lá»ch sá» Viá»t Nam vá»i tÆ° cách má»t sá»± thế chá» cho những hiÌnh dung của các há»c giả Pháp hiá»n vẫn lÆ°u truyá»n rá»ng rãi á» phÆ°Æ¡ng Tây.
Vì những lý do khác nhau, mà phần nhiá»u là giôÌng nhau giữa những nÆ°á»c Äã từng trải qua thÆ¡Ìi kyÌ thá»±c dân, viá»c tạo ra má»t hiÌnh dung má»i vá» lá»ch sá» Viá»t Nam chứng minh sá»± khó khÄn liên quan Äến thá»i kỳ thá»±c dân và những ngÆ°á»i Viá»t Nam có vai trò ná»i báºt trong thá»i kỳ Äó. NhÆ°ng những bất Äá»ng vá» chép sá» chắc chắn là viá»c bảo vá» thá»i kỳ thá»±c dân nà y. Sá»± tÆ°Æ¡ng phản giữa caÌch lyÌ giaÌi do sá» gia Viá»t Nam ÄÆ°Æ¡ng Äại Lê Thà nh Khôi ÄÆ°a ra vá» khá»i nghÄ©a Tây SÆ¡n, diá» n ra cuá»i thế ká»· 18 và cách tiếp cáºn cuÌa cây bút Pháp trÆ°á»c Äó, Charles Maybon, minh hoạ cho thá»±c tế nà y. Nghiên cứu của Maybon Äược hiÌnh thaÌnh trong bầu không khà triÌ thÆ°Ìc cá» vÅ© sá»± há» trÆ¡Ì£ của ngÆ°á»i Pháp cho nhà lãnh Äạo Viá»t Nam Äá»i Äá»ch vá»i Tây SÆ¡n và sau nà y trá» thà nh ngÆ°á»i cai quản nÆ°á»c Viá»t Nam thá»ng nhất là Hoà ng Äế Gia Long. Anh em Tây SÆ¡n Äược thá» hiá»n nhÆ° những kẻ ná»i loạn chá»ng lại tráºt tá»± Äã an Äá»nh và nhÆ° những con ngÆ°á»i mang cÄn tiÌnh và phâÌm caÌch Äáng hoà i nghi [5] . Trong khi thá» hiá»n má»t quan Äiá»m nhÆ° váºy vá» Tây SÆ¡n, Maybon Äã hiá»n nhiên nằm trong nhánh háºu duá» của các sá» gia Pháp trÆ°á»c Äó viết vá» thá»i kỳ nà y [6] . Tuy nhiên các sá» gia, cả Viá»t Nam và ngoà i Viá»t Nam, liên tục miêu tả cuá»c ná»i dáºy Tây SÆ¡n bùng ná» trong má»t thá»i kỳ cÄng thẳng vá» xã há»i, tại Äó các dòng há» thá»ng trá» lâu Äá»i, cả á» miá»n Bắc và miá»n Nam của xứ sá» nà y Äã thất bại trong cuá»c ÄÆ°Æ¡ng Äầu vá»i những khó khÄn Äặt ra trÆ°á»c xã há»i nói chung. Trong chừng má»±c Äó, những tái Äá»nh giá nhÆ° váºy vá» vai trò của Tây SÆ¡n phù hợp vá»i niá»m tá»± hà o Viá»t Nam lâu Äá»i vá» kỳ tÃch của Hoà ng Äế Quang Trung, má»t trong ba anh em Tây SÆ¡n - ngÆ°á»i Äã thà nh công trong viá»c láºt ÄỠách chiếm Äóng của Trung Quá»c tại Viá»t Nam nÄm 1789 vÃ
vÆ°Æ¡ng triá»u trá» vì ngắn ngủi của ông Äược Äánh dấu bá»i thà nh tá»±u vÄn chÆ°Æ¡ng và hà nh chÃnh [7] . Có Äúng chÄng viá»c mô tả phong trà o Tây SÆ¡n bằng những ngôn từ do Lê Thà nh Khôi sá» dụng laÌ£i má» rộng cÆ°Ìa hÆ¡n cho những hoà i nghi. Äánh giá của ông vá» chiến công của Tây SÆ¡n nhấn mạnh vai trò của nông dân trên cÆ¡ sÆ¡Ì giả Äá»nh phong traÌo naÌy mang một ý thức chÃnh trá» maÌ dÆ°á»ng nhÆ°, chà Ãt là , có thá» bà n cãi [8] . CoÌn vÆ¡Ìi cuá»c luáºn chiến vá» sá» liệu - má»i quan tâm chÃnh của bà i viết nà y - tranh luáºn vá» phong trà o Tây SÆ¡n dÆ°á»ng nhÆ° bao hà m cả những bất Äá»ng không dứt cả vá» vấn Äá» sá»± kiá»n và vấn Äá» yÌ thÆ°Ìc hệ.
Những Äá»nh giá hiá»n Äại của Viá»t Nam vá» vai trò lá»ch sá» của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản ra Äá»i trong khung cảnh Viá»t Nam bâÌt lÆ°Ì£c khi Äá»i mặt vá»i thách thức vá» tinh thần và váºt chất của phÆ°Æ¡ng Tây. Sá»± bất lá»±c nà y là má»t chủ Äá» trá» Äi trá» lại trong các trang viết của giá»i sá» gia Viá»t Nam, bất ká» há» Äứng vá» phe phái chÃnh trá» nà o, vá»i viá»c táºp trung và o những hà nh vi phaÌn tá»nh của các báºc hoà ng Äế và cá» vấn của há», cÅ©ng nhÆ° sá»± thiếu hụt vá» váºt chất của lá»±c lượng quân sá»± Viá»t Nam. Viá»c Äá»i quân nà y bá» coi là suy yếu sau khi Äã giao chiêÌn hiá»u quả cao dÆ°á»i triá»u Gia Long trÆ¡Ì thaÌnh má»t vấn Äá» Äá»i vá»i giá»i phê bình mang tÆ° tÆ°á»ng hoà i cá» sâu sÄÌc [9] . Tuy nhiên, chÃnh sÆ°Ì£ không tÆ°Æ¡ng thiÌch giÆ°Ìa công phu ÄeÌn saÌch và kêÌt quaÌ thất bại trÆ°á»c sá»± tiến bá» Pháp á» Viá»t Nam Äã khiến các nhà bình luáºn hiá»n Äại Viá»t Nam vá» thế ká»· 19 phải lÆ°u tâm. PhaÌn Æ°Ìng của vá» hoà ng Äế nà y và các quan lại trong triá»u trÆ°á»c những ÄÃªÌ xuâÌt cuÌa một sá» Ãt những ngÆ°á»i ủng há» caÌi caÌch, tiêu biá»u nhất là giáo dân Nguyá» n TrÆ°á»ng Tá», Äược các cây bút hiá»n Äại xem là mù quaÌng vá» há»c thức [10] . Thuáºt ngữ Äược Bùi Quang Tùng, má»t trong những sá» gia ÄÆ°Æ¡ng Äại Viá»t Nam xuất sắc nhất, sá» dụng dÆ°á»ng nhÆ° phản ánh chÃnh xác vá» má»t hà nh vi phá» quát. Trong nháºn Äá»nh của cây bút nà y vá» giai Äoạn từ 1858 Äến 1884, ông miêu tả Viá»t Nam âÄang trên con ÄÆ°á»ng suy vongâ [11] . Ãng hÆ°á»ng sá»± phê phán nà y và o các vá» hoà ng Äế và cá» vấn của há», những ngÆ°á»i bá» ná»n há»c vấn Nho giáo kiá»m toả, bá»i ông nháºn ra sá»± không tÆ°Æ¡ng thÃch của há» thá»ng nhà nÆ°á»c truyá»n thá»ng và triết lý của nó, âchấp nháºn tình trạng thất sủng Äá» duy trì Äặc vá» của mìnhâ [12] . TÆ°Æ¡ng tÆ°Ì£, má»i quan há» nhân quả giữa việc tu dÆ°Æ¡Ìng ÄaÌ£o ÄÆ°Ìc của quan lại Viá»t Nam và những thất bại của nhà nÆ°á»c trong viá»c chá»ng lại ngÆ°á»i Pháp, Äược Phan Khoang chú ý khi ông quan sát thấy: ânhững cá nhân tà i nÄng nhất vẫn mang má»t kiá»u nhận thức hẹp hòi và không hiá»u Äược những diá» n biến trên hoà n cầu. Nếu vá»i tầng lá»p thượng Äẳng còn nhÆ° váºy, thì ngÆ°á»i dân cà ng không có sá»± hiá»u biết rõ rà ng vá» thế giá»iâ [13] .
Äá»i mặt vá»i sá»± bất cập rõ rà ng của các hoà ng Äế Viá»t Nam và triá»u Äình của há» khi gặp phải những thách thức do sá»± chiếm Äóng của Pháp gây ra, nhiá»u trang sá» Viá»t Nam hiá»n Äại Äã táºp trung và o những ngÆ°á»i Viá»t Nam chá»ng lại lá»±c lượng thá»±c dân. Viá»c ca ngợi những con ngÆ°á»i chá»ng lại ngoại xâm là má»t truyá»n thá»ng lâu dà i á» Viá»t Nam. Tên tuá»i và công tÃch của những ngÆ°á»i chiến Äấu chá»ng lại Trung Hoa Äược lÆ°u giữ trong má»t bá» pháºn của lá»ch sá» mang tÃnh dân gian cÅ©ng nhÆ° trong các ghi chép bác há»c vá» quá khứ [14] . Trong thá»i kỳ thá»±c dân Pháp thá»ng trá» Viá»t Nam viá»c tuyên truyá»n chá»ng thá»±c dân hiá»n nhiên có xu hÆ°á»ng gá»p tất cả những hà nh Äá»ng chá»ng Pháp dÆ°á»i má»t khẩu hiá»u mang tÃnh dân tá»c, bất ká» Äá»ng lá»±c sâu xa là gì. Chẳng hạn có thá» quan sát má»t xu hÆ°á»ng nhÆ° váºy trong các bà i viết của Há» Chà Minh ca ngợi những ngÆ°á»i Viá»t Nam chá»ng Pháp. Chúng dÆ°á»ng nhÆ° có mục ÄÃch ủng há» hà nh Äá»ng kháng cá»± hÆ¡n là tìm hiá»u yÌ thÆ°Ìc hệ [15] . Trong thá»i kỳ háºu thá»±c dân, viá»c ngợi ca những ngÆ°á»i Viá»t Nam kháng Pháp mang má»t chủ Äá» chung trong hầu hết các trang viết của các sá» gia cả á» Bắc và Nam Viá»t Nam. ThÆ°á»ng trên cÆ¡ sá» nguá»n tÆ° liá»u Pháp, những cây bút nà y biá»n há» cho sá»± can trÆ°á»ng và công lao vì dân tá»c của những ngÆ°á»i Viá»t Nam chá»ng Pháp á» Nam Bộ những nÄm 1860, và những ngÆ°á»i lãnh Äạo phong trà o Cần VÆ°Æ¡ng và VÄn thân giữa những nÄm 1880 [16] .
DÆ°á»ng nhÆ° là không quá mức khi khẳng Äá»nh rằng viá»c công khai chá»ng lại sá»± chiếm Äóng của Pháp giá»ng nhÆ° má»t viên Äá thá» và ng cho phán xét lá»ch sá» của các cây bút miá»n Bắc - những ngÆ°á»i quan tâm Äến viá»c viết ra má»t lá»ch sá» má»i thay thế cho lá»ch sá» hình thà nh trong thá»i kỳ thá»±c dân. Sá»± nghiá»p của TrÆ°Æ¡ng Äá»nh, ngÆ°á»i lãnh Äạo cuá»c chiến tranh du kÃch chá»ng Pháp tại vùng Gò Công, Nam Bá» Äầu những nÄm 1860 Äã mang lại cho các cây bút miá»n Bắc Viá»t Nam cÆ¡ há»i ngợi ca má»t nhân váºt lá»ch sá» không Äược sá» gia Pháp vá» Viá»t Nam chú ý nhiá»u lắm. TrÆ°Æ¡ng Äá»nh Äược miêu tả là âviÌ£ anh huÌng tiêu biêÌu cho tinh thần chá»ng ngoaÌ£i xâm cuÌa nhân dân miêÌn Namâ [17] . Trong các bà i báo dá»±a nhiá»u và o nguá»n tÆ° liá»u Pháp, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh Äược gán cho những phẩm chất siêu nhân, do váºy ngay cả dung mạo cá nhân ông cÅ©ng ÄÆ°Æ¡Ì£c ngợi ca [18] . Có vẻ nhÆ° nằm ngoà i mong muá»n của các cây bút Bắc Viá»t Nam nhằm tạo ra má»i liên kết tÆ° tÆ°á»ng giữa hà nh Äá»ng của TrÆ°Æ¡ng Äá»nh thế ká»· 19 vá»i những cá» gắng của Mặt tráºn Dân tá»c Giải phóng miá»n Nam Viá»t Nam, má»i quan tâm của hoÌ£ Äến tầm quan trá»ng của nhân váºt nà y dÆ°á»ng nhÆ° nÄÌm trong phaÌ£m vi lá»ch sá».
Ghi chép chi tiết nhất vá» hoạt Äá»ng du kÃch của TrÆ°Æ¡ng Äá»nh từ các nguá»n sá» liá»u phÆ°Æ¡ng Tây trong cuá»n sách của Paulin Vial Les premières annés de la Cochinchine francaise (Những nÄm Äầu tiên của Pháp tại Nam Bá»), cuá»n sách cung cấp cho chúng ta rất nhiá»u thông tin vá» thá»i kỳ ngay sau khi Pháp có mặt á» Äông DÆ°Æ¡ng [19] . Theo miêu tả của Vial, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh là má»t âkeÌ tá»i ÄôÌâ, hay má»t kẻ âphản loạnâ. Tuy nhiên ngay trong ghi chép biên niên sá» các sá»± kiá»n, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh cÅ©ng hiá»n ra nhÆ° má»t con ngÆ°á»i phức tạp Äáng quan tâm vá» mặt lá»ch sá». Lá»i há»ch cuá»i cùng của vá» lãnh tụ du kÃch nà y cho thấy TrÆ°Æ¡ng Äá»nh là má»t con ngÆ°á»i có tinh thâÌn tÆ°Ì£ nhiệm, ý thức ÄÆ°Æ¡Ì£c nhược Äiá»m của mình, mang ná»i thất vá»ng, chung vá»i nhiá»u ngÆ°á»i dân quê ông, trÆ°á»c mâu thuẫn trong triá»u Äình Huế [20] .
So sánh vá»i những Äá»ng bà o của há» á» Hà Ná»i, các sá» gia hoạt Äá»ng á» Sà i GoÌn từ 1954 Ãt quan tâm hÆ¡n Äến viá»c nêu cao ý nghÄ©a của các sá»± kiá»n quá khứ có liên quan Äến những quan tâm mang tiÌnh yÌ thÆ°Ì£c hệ ÄÆ°Æ¡ng thá»i. Trong khi viá»c chá»ng lại sá»± thá»ng trá» của thá»±c dân Pháp Äược ca ngợi thì những ngÆ°á»i bá» các sá» gia Hà Ná»i rêu rao là cá»ng tác vá»i Äá»ch lại Äược các bà i viết tại Sà i Gòn Äá»i xá» má»t cách cảm thông [21] . Có thá» có nhiá»u lý giải cho sá»± Äá»i ngược nà y. Sá»± vắng mặt của má»t yÌ thÆ°Ì£c hệ nhaÌ nÆ°Æ¡Ìc thà nh công trong Äiá»u hà nh quá»c gia á» Nam Viá»t Nam Äã dẫn Äến má»t bâÌu không khà trà tuá» tá»± do hÆ¡n nếu chÆ°a thá» nói Äến má»t tá»± do hoà n toà n. Má»t sá» ghi chép vá» viá»c mà các cây bút Sà i Gòn, trái vá»i các cây bút Hà Ná»i, có thá» miêu tả nhÆ° những kế thừa quan Äiá»m ủng há» Pháp vá» tiêÌn trình lá»ch sá» thế ká»· 19 [22] . Trong má»t ká»· nguyên có truyá»n thá»ng vùng mạnh, viá»c ca ngợi thà nh tá»±u của ngÆ°á»i Viá»t Nam xuất thân từ vùng Nam Bá», nhÆ° TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản, Äã áp Äảo sá»± phê phán xuất phát từ việc tiÌm hiêÌu mang tiÌnh yÌ thÆ°Ìc hệ. Cuá»i cùng, dù còn lâu má»i là thấu Äáo, ảnh hÆ°á»ng của Giáo há»i Công giáo á» Nam Viá»t Nam thá»i kỳ sau 1954 có thá» xem là có dá»± phần và o viá»c phê phán có giá»i hạn những tÃn Äá» Công giáo Viá»t Nam là những ngÆ°á»i cá»ng tác vá»i Äá»ch Äầu tiên á» thế ká»· 19 [23] . Vá»i những khác biá»t sâu sắc nà y giữa sá» Hà Ná»i và Sà i Gòn, có thá» nháºn ra má»t má»i tiên Æ°u tÆ°Æ¡ng tá»± á» Nam Viá»t Nam giá»ng nhÆ° Äã xảy ra á» miá»n Bắc: má»i quan tâm Äến viá»c chứng tá» sá»± hiá»n diá»n và o thế ká»· 19 của những ngÆ°á»i mà cuá»c sá»ng của há» là má»t bằng chứng cho sá»± vÄ© Äại của Viá»t Nam và tinh thần kháng cá»± của ngÆ°á»i Viá»t Nam bất chấp sá»± chiếm Äóng thá»±c dân [24] .
Trên caÌi nêÌn chung của viá»c tái Äá»nh giá lá»ch sÆ°Ì, việc tìm hiá»u những nghiên cứu gần Äây của Viá»t Nam vá» TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản coÌ thÃªÌ giúp chúng ta hiêÌu biêÌt tình thế cuÌa Viá»t Nam trong thế ká»· 19 và những vấn Äá» trong quaÌ triÌnh hiÌnh thaÌnh nên tiÌnh thÃªÌ ÄoÌ trên cÆ¡ sÆ¡Ì một liÌ£ch sÆ°Ì thoÌa ÄaÌng. Äiá»m xuất phát quan trá»ng ÄÆ°Æ¡Ì£c taÌ£o nên bÆ¡Ìi hà ng loạt các bà i báo Äá» cáºp Äến những nhân vật nà y xuất hiá»n tạp chà Nghiên cứu lá»ch sá» á» miá»n Bắc những nÄm 1963 và 1964. Những bà i viết nà y Äá»i nghá»ch gay gắt vá»i thaÌi Äộ Äầy cảm thông dà nh cho TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản trong các bà i viết vá» lá»ch sá» á» miá»n Nam Viá»t Nam.
TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký thà nh má»t tiêu ÄÃch dá» dà ng cho các nhà phê bình hiá»n Äại khi há» phê phán những ngÆ°á»i hợp tác vá»i chÃnh quyá»n thá»±c dân. Suá»t cuá»c Äá»i, ông không che giâÌu má»t bà máºt nà o trong viá»c dá»c lòng cho sá»± nghiá»p của Pháp và cho Giáo há»i Công giáo mà ông là tÃn Äá» từ lúc sinh ra [25] . TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là con trai má»t laÌnh binh và má»t nữ tÃn Äá» Viá»t Nam theo Thiên chúa giáo. Viá»c ông theo há»c tại các trÆ°á»ng truyá»n giáo của Äạo Công giáo á» Viá»t Nam, Campuchia và Äảo Penang Äã mang lại cho ông khả nÄng ngôn ngữ ná»i báºt và Äược ông phát triá»n cho Äến khi có thá» thà nh thạo 8 ngoại ngữ và am hiá»u má»t và i ngôn ngữ khác. Sá»± hoà n hảo vá» ngôn ngữ nà y Äã biến ông thà nh má»t trợ tá vô giá cho bá» máy thá»±c dân Äã Äược thiết Äá»nh á» Nam Bá». Ãng chaÌo Äón những ngÆ°á»i châu Ãu má»i Äến nhÆ° những ngÆ°á»i giải thoát cho các Äạo hữu bỠáp bức của ông và hÄng hái là m viá»c cho há» hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i nÄm. Phạm vi trách nhiá»m của ông dần má» rá»ng trong suá»t những nÄm nà y viÌ váºy nhiá»m vụ ban Äầu của ông vá»i tÆ° cách má»t thông ngôn viên và giáo viên Äược kế tiêÌp bằng những bá» nhiá»m là má»t ký giả, và má»t thá»i kỳ là phóng viên chÃnh trá» [26] . Nếu cần có má»t phán xét vá» Äóng góp quan trá»ng nhất của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký cho sá»± phát triá»n của xã há»i Viá»t Nam hiá»n Äại thì có thá» khoanh trong phạm vi vai trò của ông Äá»i vá»i viá»c quảng bá cho chữ quá»c ngữ, không chá» trong những nÄm ông hợp tác vá»i tá» Gia Äá»nh báo [27] . Vá»i các sá» gia, tá» Couriers dâhistoire annamite ra mắt những nÄm 1870 rất Äáng quan tâm, nhÆ° má»t cá» gắng Äầu tiên của má»t cây bút Viá»t Nam nhằm tạo ra má»t lá»ch sá» Äất nÆ°á»c mình theo kiêÌu phÆ°Æ¡ng Tây [28] .
Tà i nÄng ngôn ngữ ná»i trá»i mà TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký thá» hiá»n và những trÆ°á»c tác dà y dặn của ông Äược các cây bút miá»n Nam Viá»t Nam ca ngợi. Má»i quan tâm Äến thà nh tá»±u há»c thuáºt của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký dÆ°á»ng nhÆ° Äược các cây bút nà y chú ý vì tầm quan trá»ng hÆ¡n là nhu cầu thá» hiá»n sá»± phê phán hà nh vi hợp tác của ông vá»i bá» máy hà nh chÃnh Pháp [29] . Trái lại, sá»± nghiá»p của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký bá» các sá» gia Hà Ná»i lÄng mạ là sá»± nghiá»p của tên tay sai Äầu tiên phục vụ Pháp [30] . Khi thừa nháºn những khả nÄng trà tuệ của ông, các nhà bình luáºn lá»ch sá» Hà Ná»i nhắc Äi nhắc lại sá»± dÃnh lÃu của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký vá»i việc Pháp tiÌm caÌch má» rá»ng quyêÌn kiá»m soát á» Trung và Bắc Viá»t Nam những nÄm 1880 [31] . Sá»± cá»ng hiến hết lòng của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký cho sá»± nghiá»p Pháp quá»c và viá»c ông sẵn lòng dá»c mình cho sá»± phát triá»n của Pháp Äã ÄÆ°a sá» gia Hà Ná»i Äến sá»± phán xét rằng âkẻ hợp tácâ há»c thÆ°Ìc nà y là má»t âcon ngÆ°Æ¡Ìi phản bá»i dân tá»c, tay chân cuÌa boÌ£n caÌo giaÌ thÆ°Ì£c dânâ [32] .
Những phê phán chá» trÃch chá»ng lại TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký từ phÃa các cây bút Hà Ná»i là Äiá»u có thá» thấy trÆ°á»c. Tuy nhiên, theo những phân tÃch ban Äầu, viá»c há» lên án Phan Thanh Giản lại có vẻ khó lý giải hÆ¡n. Là má»t ngÆ°á»i Äá» Äại khoa trong khuôn khá» giaÌo duÌ£c truyá»n thá»ng, cuá»c Äá»i Phan Thanh Giản cá»ng hiến vô tÆ° cho nhà nÆ°á»c nà y mà không há» quan tâm Äến lợi Ãch cá nhân - vá»n là thông lá» vá»i nhiá»u ngÆ°Æ¡Ìi ÄÃ´Ì ÄaÌ£t ra là m quan. Phan Thanh Giản là ngÆ°á»i Viá»t Nam Äầu tiên xuất thân từ Nam Bá» Äã Äáºu cao trong kỳ thi Äình tá» chức tại Huế, nÄm 1826 [33] . Toà n bá» sá»± nghiá»p của ông cho Äến thá»i kỳ thá»±c dân bắt Äầu dÆ°á»ng nhÆ° là má»t minh chứng cho những nhân váºt Äáng ngưỡng má» nhất trong há» thá»ng quan lại. Thá»i trẻ ông Äã biá»u hiá»n má»t cách ấn tượng Äức hiếu thuáºn của mình vÆ¡Ìi viá»c cùng cha chá»u vòng lao lý, theo phán quyết dà nh cho thân phuÌ£ ông [34]
Mức Äá» hiếu thuáºn tÆ°Æ¡ng tá»± cÅ©ng Äược Phan Thanh Giản thá» hiá»n bằng viá»c chấp nháºn không phà n nà n phán quyết của vua Minh Mạng rằng quan lại phải phục vụ nhÆ° keÌ bÃªÌ tôi, sau khi ông ÄÆ°a ra những lá»i khuyên Äi ngÆ°Æ¡Ì£c lại vá»i nguyá»n Æ°á»c của bÃªÌ trên. Tuy nhiên sau ÄoÌ Phan Thanh Giản ÄÆ°Æ¡Ì£c phuÌ£c chÆ°Ìc vÆ¡Ìi những phẩm hà m ngà y má»t cao hÆ¡n.
Có thá» Äoán Äá»nh rằng sá»± không may mắn nhất của cuá»c Äá»i Phan Thanh Giản là viá»c ông vẫn là ngÆ°á»i quan trá»ng và duÌng khiÌ trong triá»u Äình Huế khi Pháp tấn công Viá»t Nam, khá»i Äầu là nÄm 1858. Vá»i tÆ° cách má»t viên quan kỳ cá»±u nhất trong triá»u, ông khuyên nên chấp nháºn nhượng bá» Pháp. Có nhiá»u ghi chép vá» sá»± dao Äá»ng và lúng túng thá» hiá»n phản ứng của triá»u Äình Huế trÆ°á»c thách thức má»i của ngoại bang Äá»i vá»i chủ quyá»n Äất nÆ°á»c [35] . Phan Thanh Giản thuá»c sá» những ngÆ°á»i khuyên nhượng bá», phản Äá»i kháng cá»±, và ông Äã thay mặt triá»u Äình Huế tham gia và o những cuá»c thÆ°Æ¡ng thuyết cả á» Viá»t Nam và Pháp. Há» quả là Phan Thanh Giản Äược chá» Äá»nh là m Äại diá»n cho triá»u Äình Huế á» các tá»nh Nam Bá» - An Giang, Hà Tiên, và VÄ©nh Long - những Äá»a danh không thuá»c quyá»n kiá»m soát của Pháp trÆ°á»c nÄm 1862. Ãng Äảm nhiá»m trá»ng trách nà y nÄm 1867 khi Äô ÄôÌc La Grandière, theo sáng kiến cá nhân, xúc tiến hoà n thà nh công cuá»c chÃnh phục Nam Viá»t Nam [36] . Cho rằng kháng cá»± là vô Ãch, Phan Thanh Giản Äá» La Grandière và o chiếm ba tá»nh miá»n Tây Nam Bá». Song cho rằng việc mình Äang laÌm Äã phụ lòng hoà ng Äế, ông Äã theo cách truyá»n thá»ng là tá»± táºn. Sá»± táºn tâm và bảng công tiÌch Äã giúp ông nháºn Äược sá»± Äá»i xá» Äầy cảm thông từ các sá» gia miá»n Nam [37] . NhÆ°ng viá»c ông theo chÃnh sách nhượng bá» và thất bại của ông trong viá»c chá»ng lại bÆ°á»c tiến của Pháp nÄm 1867 Äã khiến Phan Thanh Giản bá» các cây bút hiá»n Äại miá»n Bắc lÄng mạ là âkẻ phải chá»u toà n bá» trách nhiá»m vá» hà nh vi bán nÆ°á»c⦠ông mang tinh thần và thái Äá» của kẻ Äầu hà ng trong triá»u Äình Huếâ [38] .
CoÌn bà i viết nà y quan tâm Äến viá»c trình bà y cÆ¡ sá» Äi ngược lại những phán quyết dà nh cho TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản và là m rõ những quan Äiá»m trái ngược nhau của các cây bút hoạt Äá»ng trong các môi trÆ°á»ng tÆ° tÆ°á»ng khác nhau vá» hai nhân váºt nà y. Mặc dù không có cÆ¡ há»i nà o dà nh cho sá»± phán xét có ý nghÄ©a liên quan Äến viá»c quy công tá»i hình thà nh trong phạm vi tÆ° tÆ°á»ng, viá»c phân rẽ quan Äiá»m liên quan Äến hai nhân váºt Viá»t Nam thế ká»· 19 Äặt ra những vấn Äá» liên quan Äến bất kỳ cá» gắng nà o trong viá»c tạo ra má»t lý giải mang tÃnh dân tá»c vá» thá»i kỳ thá»±c dân của lá»ch sá» Viá»t Nam. Quan Äiá»m nà y Äược là m rõ bá»i nhÆ°Ìng tÆ° liệu khaÌc nữa vÃªÌ má»t và i phÆ°Æ¡ng diá»n gây tranh luáºn vá» sá»± nghiá»p của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản.
Là má»t tÃn Äá» Công giáo từ lúc sinh ra, TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký ÄÆ°Æ¡ng nhiên xa cách vá» nhiá»u mặt vá»i nhÆ°Ìng ngÆ°Æ¡Ìi Äá»ng hÆ°Æ¡ng. Quan Äiá»m coi tÃn Äá» Công giáo Viá»t Nam âlà kẻ xa lạ giữa quê hÆ°Æ¡ng mìnhâ thÆ°á»ng xuyên Äược nhấn mạnh trong những bình phẩm của các nhà quan sát khung cảnh thá»±c dân Pháp thá»i kỳ Äầu [39] . Tuy nhiên, viá»c nhấn mạnh và o tiÌnh chất dépaysé (diÌ£ chuÌng) của tÃn Äá» Công giáo Viá»t Nam chắc chắn là má»t kiá»u Äá»nh kiến có tháºt trong trÆ°á»ng hợp TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký. Äặc biá»t, quan Äiá»m của ông vá» hiá»n trạng Viá»t Nam dÆ°á»ng nhÆ° Äá»ng Äiá»u vá»i thái Äá» của nhiá»u Äá»ng bà o không theo Công giáo giáo trong thá»i kỳ thá»±c dân - những ngÆ°á»i từ bá» quan niá»m vá» má»t thá» chế Khá»ng giáo. ThÆ° từ của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là m rõ cách thức mà theo Äó ông tin rằng viá»c há»i sinh câÌn thiêÌt cho toà n bá» nÆ°á»c Viá»t phải Äến nhÆ° há» quả của sá»± hiá»n diá»n của thá»±c dân Pháp. Không nÆ¡i nà o quan Äiá»m nà y gây ấn tượng hÆ¡n là chuyến Äi Bắc Kỳ nÄm 1876 của ông. Chuyến thÄm nà y, và viá»c nó cuá»n ông và o công viá»c chuẩn bá» cho bản phuÌc triÌnh thúc giục má» rá»ng quyá»n lá»±c của Pháp á» Bắc Kỳ là mục tiêu Äặc biá»t của những phê phán từ các cây bút miá»n Bắc [40] . GâÌn nhÆ° không coÌ một phần ÄaÌng chuÌ yÌ nà o trong báo cáo nhằm kết án các Äạo hữu của ông tại Bắc Kỳ, những ngÆ
°á»i ông coi là phải chá»u trách nhiá»m vá» viá»c Äá» cho những rá»i loạn hoà nh hà nh. Theo quan Äiá»m của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, tình trạng rá»i loạn nà y Äòi há»i sá»± can thiá»p của Pháp. Trong má»t bình luáºn ông nói: âTôi quả quyết rằng triá»u Äình Huế bất lá»±c trong viá»c thá»±c thi công viá»c to lá»n nà y và rằng má»t mình Pháp có thá» vá»±c dáºy quá»c gia Äang suy sụp nà yâ.
Quan Äiá»m của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh ký vá» má»t nÆ°á»c Viá»t Nam Äang suy sụp không chiÌ coÌ mÄÌ£t trong má»t báo cáo nà y. Trong má»t trÆ°á»ng hợp khác, ông viết vá» tầm quan trá»ng vô cùng to lá»n của chữ quá»c ngữ bá»i vai trò mà viá»c Latin hoá tiếng Viá»t có thá» Äảm nháºn Äá» tạo ra cÆ¡ há»i cho âxứ sá» nghèo khá»n không Äược thừa kế nà y⦠bÆ°á»c và o cá»ng Äá»ng các dân tá»c và há» quả to lá»n mà phÆ°Æ¡ng Tây Äem lại cho thế giá»iâ [41] . Xem Viá»t Nam nhÆ° âmá»t quá»c gia Äang suy sụpâ và nhÆ° âmá»t xứ sá» không ÄÆ°Æ¡Ì£c thừa kếâ khi ông chuẩn bá» cho những Äá»i thoại nÄm 1870, TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký dÆ°á»ng nhÆ° Äã bá»c lá» những quan Äiá»m rất giá»ng vá»i những tuyên ngôn sẽ Äược cất lên và o Äầu thế ká»· 20 trong cuá»c tranh luáºn vá» mục tiêu và phÆ°Æ¡ng thức của chủ nghÄ©a dân tá»c Viá»t Nam. á» thá»i kỳ thứ hai nà y, vấn Äá» quan há» Viá»t Nam vá»i Trung Quá»c là cá»t yếu và viá»c giảm bÆ¡Ìt những tác Äá»ng của vÄn hoá Trung Hoa Äã Äược tranh luáºn rất gay gắt [42] . Viá»c hiá»n thá»±c hoá sá»± tÆ°Æ¡ng Äá»ng vá» tÆ° duy nà y Äặt ra giả thuyết vá» má»t tiếp cáºn khác Äá»i vá»i viá»c tìm hiá»u sá»± hợp tác của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký vá»i chế Äá» Pháp từ quan Äiá»m của các sá» gia Hà Ná»i. Không tranh luáºn vá» vấn Äá» râÌt coÌ giá trá» vá» viá»c liá»u sá»± hợp tác nà y có Äáng mong muá»n hay không, viá»c mô tả con ÄÆ°á»ng TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, dù là má»t tiÌn Äá» CÆ¡ Äá»c giáo và là viên chức cho ngÆ°á»i Pháp, nằm trong phạm vi nhận thÆ°Ìc của những háºu bá»i từ bá» há» thá»ng cá» truyá»n Viá»t Nam bá» tÆ° tÆ°á»ng Trung Hoa thá»ng trá», vá»i niá»m say mê viêÌn caÌnh má»i vá» tÆ°Æ¡ng lai. Việc TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là khác thÆ°á»ng trong sá» những ngÆ°á»i Viá»t Nam gắn bó vá»i bá» máy hà nh chÃnh Pháp những nÄm Äầu thá»±c dân cần phaÌi có những tranh luáºn cụ thá». Tuy nhiên, có những trÆ°á»ng hợp nhất Äá»nh dà nh cho những ngÆ°á»i khác có cùng quan Äiá»m vá»i TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký [43] .
Trong khi những cuá»c tranh cãi lá»ch sá» diá» n ra xung quanh quãng Äá»i thà nh niên của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, thì những nÄm cuá»i Äá»i của sá»± nghiá»p là m quan của Phan Thanh Giản và nhất là viá»c ông trao ba tá»nh miá»n Tây Nam Bá» cho Pháp nÄm 1867 lại là mục tiêu của những chá» trÃch từ các sá» gia Hà Ná»i. Quyết Äá»nh trao VÄ©nh Long, An Giang và Hà Tiên của Phan Thanh Giản phải Äược nhìn trong bá»i cảnh do dá»± của triá»u Äình Huế. ChÃnh sách của Viá»t Nam Äá»i vá»i Pháp Äược hình thà nh một caÌch cẩn trá»ng nhất, sau những thất bại quân sá»± nÄm 1861. Triá»u Äình dÆ°á»ng nhÆ° vẫn tin rằng và o nÄm 1866 và 1867 có thá» chuá»c lại những phần Äất Nam Bá» Äã mất bằng bá»i thÆ°á»ng và cách nghÄ© nà y Äã ngÄn cản những cuá»c Äá»i Äầu quân sá»±. ChÃnh trong bầu không khà Äó Phan Thanh Giản Äã Äược chá» Äá»nh laÌm Kinh lÆ°Æ¡Ì£c sÆ°Ì những tá»nh không bá» chiếm Äóng. Thiếu những chá» dẫn sáng suá»t và am hiêÌu thá»i thế, Phan Thanh Giản tìm, nhÆ°ng bá» từ chá»i, cÆ¡ há»i từ nhiá»m [44] . Vì thế ông vẫn ÄÆ°Æ¡ng nhiá»m khi Äô Äá»c La Grandière tuyên bỠý Äá»nh chiếm Äóng tức thì các tá»nh miá»n Tây [45] . Cuá»c chiếm Äóng tức thì nà y Äặt ra má»t lá»±a chá»n Äau xót cho Phan Thanh Giản, ngÆ°á»i ý thức Äược sá»± hÆ¡n hẳn của Pháp vá» quân sá»± và sá»± yếu kém của quân Äá»i Viá»t Nam - Äá»i quân chá» có thá» tạo ra và i cuá»c kháng cá»±. Truyá»n thá»ng Äá» lên Phan Thanh Giản gánh nặng Äau Äá»n vá» sá»± lá»±a chá»n mà khi phải là m ông Äã nói Äến những yêu cầu ÄôÌi lập nhau vá» lòng trung quân và má»i quan tâm mà ông Äòi há»i phải có Äá»i vá»i sá»± bình an của những ngÆ°á»i dÆ°á»i quyá»n ông [46] .
Quyết Äá»nh trao Äất của Phan Thanh Giản trong cuá»c Äá»i mặt vá»i thế lá»±c Æ°u Äẳng hÆ¡n, có thá» phán Äoán là Äã tạo ra nguyên nhân của sá»± phê phán từ các sá» gia miá»n Bắc - những ngÆ°á»i rất coi trá»ng công cuộc kháng Pháp. Quyết Äá»nh tá»± táºn sau Äó của ông do há»i háºn vá» những hà nh vi của mình, theo chuẩn má»±c của triá»u Äình Huế mà ông coi là lý tÆ°á»ng, không thá» sÆ°Ìa chÆ°Ìa cho những lá»i lầm của ông. CÆ¡ sá» nữa của những tranh cãi là những di váºt Phan Thanh Giản gá»i lại cho hoà ng Äế và các quan trong vùng ông cai quản ngay trÆ°á»c khi ông qua Äá»i, và lá»i khuyên ông Äá» lại cho các con. Theo những ká»· váºt của ông, Phan Thanh Giản muá»n nói rằng Äá»i mặt vá»i tÃnh chất bất khả Äá»i kháng của lá»±c lượng Pháp á» Viá»t Nam triá»u Äình không có cách lá»±a chá»n nà o khác ngoà i viá»c Äi Äến những thoả thuáºn vá»i quân viá» n chinh [47] . Lá»i khuyên của Phan Thanh Giản Äá» lại cho các con tháºm chà còn là vấn Äá» gây tranh cãi hÆ¡n nhiá»u. Má»t sá» sá» gia láºp luáºn rằng viên quan sắp lâm chung nà y muá»n con cháu mình không bao giá» hợp tác vá»i quân xâm lược Pháp [48] . Tuy nhiên, má»t ghi chép của nhân chứng quan trá»ng ngÆ°á»i Pháp vá» cái chết của Phan Thanh Giản nhấn mạnh rằng giá» phút lâm chung viên quan nà y thuyết phục các con coi ngÆ°á»i Pháp là âthầyâ của mình [49] . Trong khi cẩn trá»ng vá»i những ghi chép của ngÆ°á»i Pháp thế ká»· 19 vá» con ÄÆ°á»ng phát triá»n á» Viá»t Nam luôn là Äiá»u cần thiết thì rất khó gạt Äi những phaÌt ngôn của má»t nhân chứng.
Vấn Äá» mà Phan Thanh Giản phải Äá»i diá»n và o những tháng cuá»i cùng của cuá»c Äá»i ông rất phức tạp, và trong phạm vi bá»n pháºn của mình và những hà nh vi lý tÆ°á»ng của má»t viên quan hầu nhÆ° nằm ngoà i khả nÄng giải quyết. Viá»c ông quyết Äá»nh trao ÄâÌt Äã tÃnh Äến thế lá»±c của Pháp và lợi Ãch của những ngÆ°á»i dân mà ông chÄn dắt. Trừ khi phán xét lá»ch sá» Äược hình thà nh trong phạm vi thuần tuý của viá»c khao khát sá»± khá
ng cá»±, dù phải trả giá ra sao, thì dÆ°á»ng nhÆ° viá»c thừa nháºn thế lưỡng phân mà Phan Thanh Giản gặp phải là má»t Äiá»u thoả Äáng. Khi phải ÄÆ°a ra má»t quyết Äá»nh, Phan Thanh Giản, vá»i những di váºt của mình, Äã cho thâÌy giá»i hạn mà ông nhìn thấy á» sá» pháºn riêng, sá» pháºn của xứ sỠông trong khuôn khá» Khá»ng giáo. Ãng Äã viết vá» sá»± hiá»n diá»n và uy lá»±c của nÆ°á»c Pháp trong khuôn khỠý muá»n của thượng Äế. Là Äại diá»n tiêu biá»u cho truyêÌn thá»ng tá»t Äẹp nhất của giá»i quan lại, ông Äã cá» gắng xứng Äáng vá»i lý tÆ°á»ng phụng sá»± của mình và ông Äã thất bại. Thá»i gian lÆ°u trú ngắn ngủi của ông á» phÆ°Æ¡ng Tây Äã Äem lại cho ông má»t sá» hiá»u biết vá» khả nÄng váºt chất của châu Ãu và ông Äã vô cùng sá»ng sá»t trÆ°á»c những Äiá»u mắt thấy. Trong cuá»c chá»ng chá»i cuá»i cùng của ông vá»i sá»± hiá»n diá»n của Pháp và Äòi há»i của lòng trung quân, Phan Thanh Giản Äã Äá»i mặt vá»i những khó khÄn vi tế nhất. Cá» gắng của ông nhằm có Äược sá»± dà n xếp vá»i những Äòi há»i mâu thuẫn nhau của tình thế bấy giá» rá»t cục Äã thất bại. Äiá»u Äó phản ánh sâu sắc những vấn Äá» Äặt ra á» cấp Äá» dân tá»c bá»i má»t nÆ°á»c Viá»t Nam thá»i Phan Thanh Giản.
Viá»c tìm hiá»u sÆ¡ qua TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản nhấn mạnh nhiá»u vấn Äá» câÌn phải Äược giải quyết bằng viá»c tìm cách tái lý giải lá»ch sá» Viá»t Nam và o ná»a sau thế ká»· 19. Chắc chắn là hiá»n vẫn còn những tá»n tại nhÆ° sÆ°Ì£ không thoả ÄaÌng của những cuá»n sá» Pháp kiá»u nhÆ° váºy và những há»i ức Äược viết trong những nÄm ngay sau thá»i kỳ chinh phục. Song má»t phán xét của lá»ch sá» Viá»t Nam coi kháng cá»± nhÆ° má»t thÆ°á»c Äo phẩm hạnh cÅ©ng bao hà m những nguy cÆ¡ xuyên tạc nghiêm trá»ng tÆ°Æ¡ng tá»±. Xã há»i á» má»i xứ sá» và trong má»i thá»i Äại Äá»u tìm kiếm những báºc anh hùng Äá» tôn vinh. Theo lá»i cáo ná»i tiếng thế ká»· 15, Viá»t Nam âhà o kiá»t Äá»i nà o cÅ©ng cóâ. Nháºn Äá»nh nà y cÅ©ng có thỠáp dụng cho thế ká»· 19. Má»t Äóng góp vÄ© Äại của những trang viết gần Äây hÆ¡n vá» Viá»t Nam là ná» lá»±c thu hút sá»± chú ý Äến các cá nhân những ngÆ°á»i hoặc bá» bá» quên hoặc chÆ°a Äược ngay cả các tác giả Pháp biết Äến, và những ngÆ°á»i Äã góp phần Äáng ká» và o viá»c chá»ng lại bÆ°á»c tiến của Pháp. Tuy nhiên, những vấn Äá» của sá» liệu nảy sinh từ há»c giá»i chá»ng Tây phÆ°Æ¡ng cÅ©ng là Äiá»u có tháºt. Mặt khác, trong trÆ°á»ng hợp TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký có má»t nguy cÆ¡ thá»±c sá»± vá» viá»c không Äủ hiá»u biết vá» giá»i hạn mà ỠÄó có những ngÆ°á»i Viá»t Nam thuá»c nhóm hợp tác vá»i Äá»ch, vá»i Äá»ng cÆ¡ mang nhiá»u nét bản sắc Viá»t Nam nhÆ° sẽ diá» n ra sau nà y, những nhà dân tá»c chủ nghÄ©a hiá»n Äại chá»i bá» quá khứ KhôÌng giáo của Viá»t Nam [50] . á» trÆ°á»ng hợp Phan Thanh Giản, viá»c lên án quyết Äá»nh trao Äất của ông có nguy cÆ¡ gây ấn tượng rằng triá»u Äình Viá»t Nam và những ngÆ°á»i phục vụ nó có thá» Äã coÌ những chiến lược thay Äá»i vá» sá»± ÄôÌi ÄâÌu. Khả nÄng vá» má»t cuá»c kháng cá»± á» quy mô rá»ng ÄÆ°Æ¡ng thá»i, cho dù má»t cuá»c kháng cá»± nhÆ° váºy không ngÄn cản Äược chÃnh quyá»n Pháp Äạt Äược mục ÄÃch của mình, Äã bá»c lá» trong trÆ°á»ng hợp phong trà o Cần VÆ°Æ¡ng và cuá»c ná»i dáºy của VÄn thân giữa những nÄm 1880 [51] . NhÆ°ng những báºn tâm lá»ch sá» quá mức vá» khả nÄng Phan Thanh Giản có thá» lá»±a chá»n cái chết nhÆ° má»t anh hùng, nếu không nhất thiết phải có ý nghÄ©a thì cái chết á» thế Äứng sau cùng chá»ng lại Äá»i quân của Äô ÄôÌc de La Grandière cÅ©ng gây nhiá» u loạn sá»± chú ý bá»i vấn Äá» trung tâm mà cả Phan Thanh Giản lẫn thá» chế của ông gặp phải: vấn Äá» Äá»i mặt không chá» là lá»±c lượng quân sá»± hÆ¡n hẳn, mà còn là má»t thách thức sâu xa Äá»i vá»i ná»n tảng tri thức và triết há»c của thá» chế nà y.
Do những lý giải mang tÃnh dân tá»c chủ nghÄ©a vá» các cá nhân và sá»± kiá»n sẽ thay Äá»i khi những bà mật quá»c gia Äến má»t lúc nà o Äó Äược hé lá», nên ý nghÄ©a lá»ch sá» của cuá»c Äá»i và hà nh Äá»ng của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản có thá» Äược mô tả là âdân tá»câ hÆ¡n là âdân tá»c chủ nghÄ©aâ. Bất kỳ ghi chép nà o á» thế ká»· 19 chá»n Äiá»m nhấn là hình ảnh TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký vá»i tÆ° cách má»t âtay saiâ không chá» là má»t miêu tả sai lá»ch vá» nhân cách má»t con ngÆ°á»i mà sá»± hợp tác của ông vá»i Pháp, trong tâm trà ông, không há» là tá»i lá»i [52] . Má»t hình dung nhÆ° váºy cÅ©ng sẽ không Äủ Äá» mô tả má»t nhóm nhá» nhÆ°ng quan trá»ng những ngÆ°á»i Viá»t Nam Äã chân thà nh tin rằng viá»c cứu vá»t dân tá»c mình nằm á» sá»± hợp tác vá»i Pháp. Hẳn sẽ là phi lý Äá» giả Äá»nh rằng TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là tiá»n thân vá» tri thức của Bùi Quang Chiêu, ngÆ°á»i sáng láºp Äảng Láºp hiến Nam kỳ, và các Äạo hữu của ông, và o Äầu những nÄm 1920 Äã mang má»t niá»m tin chân thà nh và o khả nÄng già nh Äá»c láºp và lợi Ãch từ ná»n vÄn minh Pháp (Tây phÆ°Æ¡ng).
Những nÄm tháng cuá»i cùng Phan Thanh Giản sá»ng và o má»t thá»i Äiá»m các giá trá» truyá»n thá»ng mà ông là má»t Äại diá»n xứng Äáng Äã phaÌi chá»u má»t thá» thách ghê gá»m. Quyết Äá»nh sau rá»t của ông là trao ba tá»nh miá»n Tây Nam Bá» cho La Grandière không phải là má»t quyết Äá»nh do khiếp sợ mà là quyết Äá»nh từ sá»± nháºn thức ra những vấn Äá» mà Viá»t Nam vấp phải trong cuá»c Äá»i mặt vá»i Pháp. Vá»i má»t viên quan có trách nhiá»m và kinh nghiá»m, chá» có má»t nháºn thức sâu sắc vá» sá»± yếu kém của tráºt tá»± hiá»n hà nh má»i có thá» ÄÆ°a lại má»t chuyá»n hÆ°á»ng cÄn bản nhÆ° váºy khá»i những hà nh vi Äã Äược mặc nháºn [53] . Sá»± chá» trÃch Phan Thanh Giản vá» viá»c không thá» chá»ng lại Pháp Äã ÄÆ¡n giản quá mức tình thế lưỡng phân bi ká»ch mà viên quan nà y phải Äá»i mặt. Má»t cách tiếp cáºn nhÆ° váºy sẽ lại thất bại khi nháºn ra thế lưỡng phân cá nhân trong phạm vi mà sá»± chao Äảo của triá»u Äình Äã mạnh hÆ¡n mong muá»n bảo vá» Äặc ân và bao hà m sÆ°Ì£ hoang mang chân thà nh vá» mẫu hình quá khứ có thá» tạo ra hình mẫu hà nh Äá»ng cho hiá»n tại.
SÆ°Ì liệu Äang ÄÆ°Æ¡Ì£c bÃ´Ì sung vÃªÌ nÆ°Æ¡Ìc Viá»t Nam thế ká»· 19 dÆ°á»ng nhÆ° phaÌn aÌnh những tìm kiếm của thế ká»· 20. Sá»± gần gÅ©i, trong phạm vi biên niên sá», và sức mạnh ghê gá»m của cuá»c cách mạng Viá»t Nam là những nhân tá» sẽ góp phần và o viá»c tiếp tục quan tâm sâu sắc Äến sá»± kháng cá»± trÆ°á»c Äây vá»i thế lá»±c thá»±c dân
ngoại bang. Sá»± phân Äá»nh cÄn bản mà bà i viết nà y thá» hiá»n, trong quan há» vá»i má»t má»i quan tâm liên tục nhÆ° váºy Äến sá»± kháng cá»±, là sá»± giả Äá»nh mà má»t kiá»u tiếp cáºn nhÆ° váºy vá»i lá»ch sá» Viá»t Nam có thá» Äi Äến xuyên tạc nhiá»u chủ Äá» lá»ch sá» quan trá»ng xuyên suá»t những bÆ°á»c phát triá»n á» thế ká»· 19. Viá»t Nam á» thế ká»· 19, không há» khác Viá»t Nam ngà y nay, Äầy dãy những quan Äiá»m Äụng Äá» nhau. Sá»± thá»ng nhất mong manh mà Hoà ng Äế Gia Long Äạt Äược phụ thuá»c và o viá»c triá»u Äình không bá» thế lá»±c phÆ°Æ¡ng Tây phản Äá»i và không bá» những quan niá»m phÆ°Æ¡ng Tây gây phiá»n toái Äi ngược lại tÃn Äiá»u Khá»ng giáo. TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản mang trá»ng trách lá»ch sá» phải là m sáng danh má»t và i phÆ°Æ¡ng diá»n của phản ứng dân tá»c Viá»t Nam trong cuá»c Äá»i mặt vá»i sá»± chiếm Äóng của thá»±c dân Pháp. Trong phản Æ°Ìng của Phan Thanh Giản ngÆ°á»i ta có thá» hiá»u sá»± lúng túng nhÆ°ng Äáng trân trá»ng của má»t viên quan lâu nÄm, ngÆ°á»i mà bất chấp niá»m tin sâu sắc của chÃnh mình vẫn phải Äi Äến chá» nghi ngá» sá»± khôn ngoan trong viá»c cá» chá»ng lại ngÆ°á»i Pháp bằng sức mạnh quân sá»±. Vá»i tÆ° cách là Äại diá»n cho nhóm thiá»u sá» những ngÆ°á»i yêÌu thêÌ, phản ứng của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký trÆ°á»c sá»± hiá»n diá»n của Pháp trá»n lẫn sÆ°Ì£ ngưỡng má» tÆ° tÆ°á»ng má»i của phÆ°Æ¡ng Tây vá»i niá»m tin rằng chá» có thông qua hiá»u biết và táºn dụng tri thức má»i Viá»t Nam má»i có thá» lại trá» thà nh má»t nhà nÆ°á»c kiêu hãnh thoát khá»i gánh nặng của lá»ch sá» quá khứ của chÃnh mình. Không ai trong sá» hai con ngÆ°á»i nà y là nhân váºt cô láºp á» thá»i Äại mình, và phản ứng của há» trÆ°á»c sá»± can thiá»p ngoại bang phản ánh tÃnh cách con ngÆ°á»i cá nhân há» nhiá»u hÆ¡n. Không thua kém TrÆ°Æ¡ng Äá»nh, vá» lãnh tụ kháng chiến chá»ng lại Pháp cho Äến hÆ¡i thá» cuá»i cùng, cuá»c Äá»i và nhân sinh quan của hai con ngÆ°á»i nà y tạo nên phần quan trá»ng của hiá»n thá»±c phức tạp của Viá»t Nam thế ká»· 19.
BaÌi viêÌt naÌy laÌ baÌn chiÌnh sÆ°Ìa tÆ°Ì một baÌo caÌo triÌnh baÌy taÌ£i Hội thaÌo QuôÌc tÃªÌ vÃªÌ LiÌ£ch sÆ°Ì châu AÌ tÃ´Ì chÆ°Ìc taÌ£i ÄaÌ£i hoÌ£c Malaya, KualaLumpur, ngaÌy 5 thaÌng 8 nÄm 1968. Milton E. Osborne laÌ PhoÌ GiaÌo sÆ° LiÌ£ch sÆ°Ì taÌ£i ÄaÌ£i hoÌ£c Monash, Australia. TÆ° liệu trong baÌi viêÌt naÌy dÆ°Ì£a trên nhÆ°Ìng baÌn ghi cheÌp tham khaÌo taÌ£i Paris vaÌ SaÌi GoÌn. TaÌc giaÌ caÌm Æ¡n sÆ°Ì£ taÌi trÆ¡Ì£ cuÌa Carnegie Corporation, New York thông qua DÆ°Ì£ aÌn London-Cornell cuÌa ÄaÌ£i hoÌ£c Cornell. TaÌc giaÌ tÆ°Ì£ chiÌ£u traÌch nhiệm vÃªÌ nhÆ°Ìng nhận ÄiÌ£nh cuÌa miÌnh vaÌ nhÆ°Ìng quan ÄiêÌm ÄÆ°Æ¡Ì£c triÌnh baÌy trong baÌi viêÌt.
Bản tiếng Viá»t © 2008 talawas
[1]. VÃªÌ toÌm tÄÌt sÆ°Ì£ phaÌt triêÌn cuÌa sÆ°Ì liệu Việt Nam, xin xem P. J. Honey, âModern Vietnamese Historiographyâ (SÆ°Ì liệu Việt Nam hiện ÄaÌ£i) trong taÌc phâÌm Historians of South-East Asia (CaÌc sÆ°Ì gia Äông Nam AÌ) do D.G.E. Hall biên soaÌ£n, London, 1961, tr.94-104.
Ghi cheÌp cuÌ£ thÃªÌ vÃªÌ con sÃ´Ì vaÌ viÌ£ triÌ cuÌa nhÆ°Ìng sÆ°Ì liệu Việt Nam thÃªÌ kyÌ 19 coÌn soÌt laÌ£i do R.B. Smith cung câÌp trong âSino-Vietnamese source for the Nguyen period: an introductionâ (GiÆ¡Ìi thiệu nguôÌn tÆ° liệu HaÌn Việt vÃªÌ thÆ¡Ìi nhaÌ NguyêÌn), Bulletin of the School of Oriental and African Studies XXX, 3 (1976), 600-621.
[2]. LÆ°Æ¡Ì£c ghi hÆ°Ìu iÌch nhâÌt cuÌa sÆ°Ì liệu PhaÌp liên quan ÄêÌn Việt Nam thÆ¡Ìi thÆ°Ì£c dân do J. Chesneaux cung câÌp trong âFrench Historiography and the Evolution of Cononial Vietnamâ (SÆ°Ì liệu PhaÌp vaÌ sÆ°Ì£ tiêÌn triêÌn cuÌa nÆ°Æ¡Ìc Việt Nam thÆ¡Ìi thÆ°Ì£c dân), Historians of Sout-East Asia, tr.234-244. Chesneaux laÌm ngÆ°Æ¡Ìi ta chuÌ yÌ ÄêÌn caÌch maÌ nhÆ°Ìng trang viêÌt cuÌa ngÆ°Æ¡Ìi PhaÌp vÃªÌ Việt Nam không chiÌ quaÌ quan tâm ÄêÌn ngÆ°Æ¡Ìi PhaÌp vaÌ caÌc chiÌnh saÌch cuÌa PhaÌp, maÌ coÌn phÆ¡Ìt lÆ¡Ì nhÆ°Ìng vâÌn ÄÃªÌ xaÌ hội kinh tÃªÌ thiêÌt yêÌu trong liÌ£ch sÆ°Ì Việt Nam hiện ÄaÌ£i.
[3]. Chi tiêÌt nhâÌt ÄaÌ ÄÆ°Æ¡Ì£c xuâÌt baÌn vÃªÌ cuộc ÄÆ¡Ìi TrÆ°Æ¡ng ViÌnh KyÌ laÌ PeÌtrus J.-B. Truong Vinh-Ky 1837-1898 cuÌa J. Bouchot, Saigon, 1927. Một baÌn tiêÌu sÆ°Ì vÄÌn tÄÌt do KhôÌng Xuân Thu cung câÌp trong Truong Vinh Ky 1837-1898, Saigon, 1958. TaÌc giaÌ ÄaÌ tham khaÌo hÃ´Ì sÆ¡ caÌ nhân cuÌa TrÆ°Æ¡ng ViÌnh KyÌ, S.L. 1972 âDossier induviduel de M. PeÌtrus Truong Vinh-Ky, Professeur de langues orientales, 1868-1895â trong LÆ°u trÆ°Ì Việt Nam Cộng hoÌa taÌ£i SaÌi GoÌn.
[4]. Tập hÆ¡Ì£p chi tiêÌt nhâÌt nhÆ°Ìng tÆ° liệu vÃªÌ cuộc ÄÆ¡Ìi Phan Thanh GiaÌn ÄaÌ ÄÆ°Æ¡Ì£c xuâÌt baÌn coÌ trong baÌi cuÌa Daudin âBiographie de Phan Thanh Gian, 2e ambassadeur en Frence en 1863 (1796-1867) (TiêÌu sÆ°Ì Phan Thanh GiaÌn, phoÌ sÆ°Ì Việt Nam taÌ£i PhaÌp nÄm 1863), Bulletin de la SocieÌteÌ des Etudes Indochinoises, XVI, 2 (1941), 11-128.
Một baÌn tiêÌu sÆ°Ì bÄÌng tiêÌng Việt do NuyêÌn Xuân PhÃ´Ì cung câÌp laÌ Phan Thanh Gian 1796-1867, Saigon 1957.
[5]. C. Maybon, Histore modern du pays dâAnnam (1592-1820) (LiÌ£ch sÆ°Ì hiện ÄaÌ£i xÆ°Ì An-nam), Paris 1919, chÆ°Æ¡ng V vaÌ VI.
TaÌc giaÌ, Æ¡Ì caÌc trang 183 vaÌ 184, miêu taÌ sÆ°Ìc maÌ£nh vaÌ sÆ°Ì£ gan daÌ£ cuÌa anh em Tây SÆ¡n, song cho thâÌy roÌ sÆ°Ì£ thiêÌu coi troÌ£ng nguôÌn gôÌc xuâÌt thân cuÌa hoÌ£. ChiÌnh viÌ Maybon uÌng hộ nhÆ°Ìng muÌ£c ÄiÌch cuÌa PhaÌp maÌ Ã´ng daÌnh cuôÌn saÌch naÌy cho Albert Sarraut, cÆ°Ì£u ToaÌn quyêÌn PhaÌp taÌ£i Äông DÆ°Æ¡ng vaÌ laÌ Bộ trÆ°Æ¡Ìng Bộ Thuộc ÄiÌ£a vaÌo thÆ¡Ìi ÄiêÌm cuôÌn saÌch naÌy ra ÄÆ¡Ìi.
[6]. Việc daÌn nhaÌn cho anh em Tây SÆ¡n laÌ nhÆ°Ìng keÌ nôÌi loaÌ£n laÌ câÌn thiêÌt cho quan ÄiêÌm PhaÌp chiÌnh thôÌng chuÌ trÆ°Æ¡ng rÄÌng việc PhaÌp chinh phuÌ£c Nam Bộ nhÆ°Ìng nÄm 1858 vaÌ 1867, nhÆ°ng ÄÆ°Æ¡Ì£c gÄÌn , tuy loÌng leÌo, vÆ¡Ìi sÆ°Ì£ nÄng Äộng cuÌa Pigneau de BeÌhaine, cÃ´Ì vâÌn sÆ°Ì bộ PhaÌp cho HoaÌng ÄÃªÌ Gia Long trong tÆ°Æ¡ng lai. Việc minh ÄiÌ£nh cho âquyêÌnâ cuÌa ngÆ°Æ¡Ìi PhaÌp Æ¡Ì Việt Nam, bao haÌm sÆ°Ì£ tin cập ÄaÌng kÃªÌ vaÌo baÌo caÌo daÌi, duÌ Äôi khi không chÄÌc chÄÌn, vÃªÌ nhÆ°Ìng tiêÌp xuÌc tôn giaÌo, thÆ°Æ¡ng maÌ£i vaÌ chiÌnh triÌ£ vÆ¡Ìi xÆ°Ì naÌy. ChÆ°Æ¡ng mÆ¡Ì ÄâÌu vÄÌn tÄÌt cuÌa LâIndo-Chine contemporaine: Cochinchine, Cambodge, Tonkin, Annam (Äông DÆ°Æ¡ng ÄÆ°Æ¡ng ÄaÌ£i: Nam KyÌ, Campuchia, BÄÌc KyÌ, Trung KyÌ), 2 tập, Paris 1885, quyêÌn I, tr.1-7, cuÌa A. Bouinais vaÌ A. Paulus, laÌ một viÌ duÌ£ cho lôÌi tiêÌp cận naÌy.
[7]. DÆ°Æ¡Ìi triêÌu Quang Trung (1788-1792), ÄaÌ coÌ một ÄiêÌu tra vÃªÌ trÆ°Æ¡Ìc baÌ£ ÄâÌt Äai vaÌ laÌ giai ÄoaÌ£n tiÌch cÆ°Ì£c trong việc saÌng taÌc bÄÌng chÆ°Ì Nôm. ÄÃªÌ coÌ thêm nhÆ°Ìng nhận ÄiÌ£nh vÃªÌ hoaÌng ÄÃªÌ Quang Trung coÌ trÆ°Æ¡Ìc nhiêÌu nhận ÄiÌ£nh laÌ£i gâÌn Äây, xin xem TrâÌn TroÌ£ng Kim, Việt Nam sÆ°Ì lÆ°Æ¡Ì£c, SaÌi GoÌn 1964, tr.380. CuôÌn saÌch naÌy xuâÌt baÌn lâÌn ÄâÌu nÄm 1928, vaÌ tÆ°Ì ÄoÌ vâÌn cÆ°Ì£c kyÌ phÃ´Ì biêÌn.
[8]. Lê ThaÌnh Khôi, Le Vietnam: histoire et civilisation (Việt Nam: liÌ£ch sÆ°Ì vaÌ vÄn minh, Paris, 1955), tr.311. Không khoÌ khÄn khi kêÌt luận rÄÌng quan ÄiêÌm cuÌa Lê ThaÌnh Khôi vÃªÌ vai troÌ cuÌa nông dân trong việc uÌng hộ cuộc nôÌi dậy Tây SÆ¡n Æ¡Ì một chÆ°Ìng mÆ°Ì£c naÌo ÄoÌ ÄaÌ phaÌn aÌnh quan ÄiêÌm duy vật cuÌa ông vÃªÌ liÌ£ch sÆ°Ì vaÌ thiện caÌm cuÌa ông vÆ¡Ìi nhÆ°Ìng thaÌnh công cuÌa Việt Minh giai ÄoaÌ£n sau 1946.
[9]. Nhận ÄiÌ£nh sau Äây ruÌt tÆ°Ì Phan Khoang, Việt Nam PhaÌp thuộc sÆ°Ì, SaÌi GoÌn, 1961, tr.129: âVuÌ khiÌ chiêÌn tranh laÌ gÆ°Æ¡m, giaÌo, ÄaÌ£i Äao, hoÌa mai vaÌ suÌngâ
[10]. NhÆ° TrÆ°Æ¡ng BÆ°Ìu Lâm ÄaÌ chiÌ ra trong Patterns of Vietnamese Response to Foreign Intervention: 1858-1900 (Mô hiÌnh ÄaÌp traÌ cuÌa Việt Nam trÆ°Æ¡Ìc sÆ°Ì£ can thiệp cuÌa nÆ°Æ¡Ìc ngoaÌi) trên chuyên san sÃ´Ì 11 cuÌa taÌ£p chiÌ Southeast Asian Studies, NguyêÌn TrÆ°Æ¡Ìng Tộ vaÌ nhÆ°Ìng ÄÃªÌ nghiÌ£ canh tân cuÌa ông vâÌn ÄÆ°Æ¡Ì£c nghiên cÆ°Ìu kyÌ lÆ°Æ¡Ìng Æ¡Ì trang 18 vaÌ chuÌ thiÌch 77. VaÌ theo nhÆ°Ìng chuÌ thiÌch khaÌc nÆ°Ìa cuÌa TrÆ°Æ¡ng BÆ°Ìu Lâm bâÌt châÌp mong moÌi caÌi caÌch, NguyêÌn TrÆ°Æ¡Ìng Tộ vâÌn mang một thÃªÌ giÆ¡Ìi quan truyêÌn thôÌng.
Một nhận ÄiÌ£nh nÆ°Ìa vÃªÌ NguyêÌn TrÆ°Æ¡Ìng Tộ, trên cÆ¡ sÆ¡Ì ÄôÌi lập vÆ¡Ìi nhÆ°Ìng ÄÃªÌ nghiÌ£ caÌi caÌch cuÌa ông vÆ¡Ìi sÆ°Ì£ lÆ°Æ¡Ìng lÆ°Ì£ cuÌa vua TÆ°Ì£ ÄÆ°Ìc, xin xem BuÌi Quang TuÌng, NÆ°Æ¡Ìc Việt Nam trên con ÄÆ°Æ¡Ìng suy vong, SaÌi GoÌn, 1958, tr.11. BaÌi viêÌt naÌy vôÌn xuâÌt hiện trên Nguyệt san vÄn hoÌa AÌ châu, sÃ´Ì 3, thaÌng 6 nÄm 1958.
[11]. BuÌi Quang TuÌng, NÆ°Æ¡Ìc Việt Nam trên con ÄÆ°Æ¡Ìng suy vong.
[12]. ÄaÌ dâÌn, tr.20.
[13]. Phan Khoang, Việt Nam PhaÌp thuộc sÆ°Ì, tr.117.
[14]. NiêÌm ngÆ°Æ¡Ìng mộ daÌnh cho chiÌ£ em TrÆ°ng TrÄÌc TrÆ°ng NhiÌ£ trong liÌ£ch sÆ°Ì Việt Nam laÌ một minh hoÌ£a ÄaÌng chuÌ yÌ cho vâÌn ÄÃªÌ naÌy. Xin xem BuÌi Quang TuÌng, âLe souleÌvement des soeurs Trung aÌ travers les textes et le folklore vitenamienâ (Cuộc nôÌi dậy cuÌa chiÌ£ em TrÆ°ng TrÄÌc TrÆ°ng NhiÌ£ qua vÄn baÌn vaÌ truyêÌn thuyêÌt dân gian Việt Nam), Bulletine de la SocieÌteÌ des Etudes Indochinoise XXXXVI, I (1961), tr. 69-85.
[15]. Xin xem, chÄÌng haÌ£n, HÃ´Ì ChiÌ Minh, TuyêÌn tập, 4 tập, HaÌ Nội (1961-62), tập II, tr.152.
[16]. BuÌi Quang TuÌng, NÆ°Æ¡Ìc Việt Nam trên con ÄÆ°Æ¡Ìng suy vong, tr.16-17. VaÌ KhuyêÌt danh : âKyÌ niệm một trÄm nÄm ngaÌy mâÌt cuÌa TrÆ°Æ¡ng ÄiÌ£nhâ, Nghiên cÆ°Ìu liÌ£ch sÆ°Ì, sÃ´Ì 65, thaÌng 7 nÄm 1964.
LyÌ leÌ cho rÄÌng việc khaÌng cÆ°Ì£ PhaÌp thÃªÌ kyÌ 19 phaÌn aÌnh chuÌ nghiÌa dân tộc Việt Nam ÄÆ°Æ¡Ì£c TrÆ°Æ¡ng BÆ°Ìu Lâm triÌnh baÌy một caÌch huÌng hôÌn trong phâÌn dâÌn nhập cho công triÌnh Patterns of Vietnamese Response to Foreign Intervention: 1858-1900. Theo taÌc giaÌ baÌi viêÌt naÌy thuật ngÆ°Ì âchiÌ nghiÌa dân tộcâ khi ÄÆ°Æ¡Ì£c aÌp duÌ£ng cho việc khaÌng cÆ°Ì£ laÌ£i PhaÌp, cho duÌ ÄÆ°Æ¡Ì£c bÃ´Ì trÆ¡Ì£ bÄÌng tÆ°Ì âtruyêÌn thôÌngâ, vâÌn tiêÌm taÌng sÆ°Ì£ nhâÌm lâÌn. HiÌnh thaÌi baÌn sÄÌc dân tộc ÄoÌ hiện diện trong cộng ÄôÌng Việt Nam thÃªÌ kyÌ 19 Äi ra ngoaÌi cuộc tranh luận naÌy. HÆ¡n nÆ°Ìa, nghiên cÆ°Ìu cuÌa Georges Coulet, Les socieÌteÌ scretes en terre dâAnnam (NhÆ°Ìng tÃ´Ì chÆ°Ìc biÌ mật Æ¡Ì ÄâÌt An-nam), raÌi raÌc trong nhiêÌu trang, thu huÌt sÆ°Ì£ chuÌ yÌ ÄêÌn baÌn châÌt liên Việt cuÌa hoaÌ£t Äộng chôÌng PhaÌp thÃªÌ kyÌ 19 Æ¡Ì nhÆ°Ìng tÃ´Ì chÆ°Ìc biÌ mật cuÌa Việt Nam. Tuy nhiên, một trÆ°Æ¡Ìng hÆ¡Ì£p thuyêÌt phuÌ£c maÌ£nh cho gÆ¡Ì£i yÌ rÄÌng chuÌ nghiÌa dân tộc thÃªÌ kyÌ 20 mang nhiêÌu khaÌi niệm râÌt khaÌc vÆ¡Ìi baÌn sÄÌc dân tộc trÆ°Æ¡Ìc ÄoÌ, cho duÌ chuÌ nghiÌa dân tộc hiện ÄaÌ£i phaÌt triêÌn vÆ°Æ¡Ì£t ra khoÌi baÌn sÄÌc trÆ°Æ¡Ìc ÄoÌ.
[17]. Mai HaÌ£nh, âTrÆ°Æ¡ng ÄiÌ£nhâ, Nghiên cÆ°Ìu liÌ£ch sÆ°Ì, 66, thaÌng 8 nÄm 1964, tr.59.
[18]. ÄaÌ dâÌn, tr.59. âÃng coÌ veÌ ngoaÌi Æ°a nhiÌn, am hiêÌu binh thÆ° vaÌ laÌ tay suÌng cÆ°Ìâ.
[19]. 2 tập, Paris, 1874.
[20]. ÄaÌ dâÌn, quyêÌn I, tr.326. TrÆ°Æ¡ng ÄiÌ£nh cuÌng nhận ÄÆ°Æ¡Ì£c sÆ°Ì£ caÌm thông tÆ°Ì caÌc sÆ°Ì gia miêÌn Nam. Xin xem, chÄÌng haÌ£n, ThaÌi BaÌ£ch, BôÌn viÌ£ anh huÌng khaÌng chiêÌn miêÌn Nam, SaÌi GoÌn, 1957; NguyêÌn PhuÌc Tân, A Modern History of Vietnam (1802-1954) (LiÌ£ch sÆ°Ì cận ÄaÌ£i Việt Nam 1802-1954, SaÌi GoÌn, 1966, tr.389-401.
[21]. NhÆ°Ìng khaÌi quaÌt hoÌa vÃªÌ giaÌ triÌ£ ÄôÌi saÌnh cuÌa hoaÌ£t Äộng liÌ£ch sÆ°Ì Æ¡Ì miêÌn BÄÌc vaÌ miêÌn Nam Việt Nam seÌ coÌ nguy cÆ¡ cÆ°Ì£ tuyệt riêng. Một trÆ°Æ¡Ìng hÆ¡Ì£p laÌm minh chÆ°Ìng laÌ một chÆ°Æ¡ng triÌnh nghiên cÆ°Ìu ÄÆ°Æ¡Ì£c triêÌn khai Æ¡Ì HaÌ Nội nÄng Äộng hÆ¡n Æ¡Ì SaÌi GoÌn.
[22]. Việc hÆ¡Ì£p taÌc vÆ¡Ìi bộ maÌy haÌnh chiÌnh thÆ°Ì£c dân PhaÌp trÆ°Æ¡Ìc Äây không phaÌi laÌ vâÌn ÄÃªÌ câÌn chiÌ triÌch Æ¡Ì miêÌn Nam nÆ¡i maÌ râÌt nhiêÌu quan laÌ£i lâu nÄm ÄaÌ phuÌ£c vuÌ£ dÆ°Æ¡Ìi thÆ¡Ìi PhaÌp laÌ£i phuÌ£c vuÌ£ nhaÌ nÆ°Æ¡Ìc mÆ¡Ìi. Hậu duệ cuÌa caÌc gia ÄiÌnh Việt Nam trÆ¡Ì nên giaÌu coÌ trong giai ÄoaÌ£n thÆ°Ì£c dân, mang quôÌc tiÌ£ch PhaÌp, vâÌn coÌ vai troÌ quan troÌ£ng trong giÆ¡Ìi triÌ thÆ°Ìc SaÌi GoÌn trong nhiêÌu nÄm sau 1954.
<su
Bà i viết nà y quan tâm Äến má»t trong sá» những vấn Äá» thuá»c vá» cách viết sá» ÄaÌ song hà nh cùng những cá» gắng của các sá» gia hoạt Äá»ng trong thá»i kỳ từ 1954 nhÄÌm tạo ra má»t lý giải má»i lá»ch sá» Viá»t Nam. Äặc biá»t baÌi viêÌt quan tâm Äến những Äá»nh giá vÃªÌ hai nhân váºt danh giá của thế ká»· 19: TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký (1837-1898) và Phan Thanh Giản (1796-1867). Má»i ngÆ°á»i trong sá» hai ngÆ°á»i nà y Äã Äược các sá» gia Pháp thá»i kỳ thá»±c dân khaÌ quan tâm. TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký Äược ca ngợi vì Äã phụng sá»± những mục tiêu của Pháp và vì vai trò quan trá»ng của ông trong viá»c truyá»n bá chữ quá»c ngữ [3] . Phan Thanh Giản Äược các nhà quan sát Pháp ngưỡng má» vì là mẫu má»±c của những nhân váºt Äáng ngưỡng má» nhất của há» thá»ng quan lại Viá»t Nam truyá»n thá»ng, ngay cả vá»i tÆ° cách má»t bá» tôi cung Äình Huế, ông cÅ©ng là má»t Äá»i thủ của những chÃnh sách của Pháp [4] .
Vì sá»± ná»i tiếng trong lá»ch sá» của há» và do sá» lượng bà i viết vá» há» trong quá khứ, sá»± nghiá»p và nhân phẩm của hai con ngÆ°á»i nà y Äã trá» thà nh má»t tiêu Äiá»m rõ rá»t cho cả các sá» gia á» Hà Ná»i và Sà i Gòn. Những sá» gia Äã công bá» nghiên cứu của mình á» Hà Ná»i nói chung mang má»t cái nhìn phê phán vá» TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản. Ngược lại là trÆ°á»ng hợp các sá» gia hoạt Äá»ng á» Sà i Gòn, nÆ¡i hai con ngÆ°á»i nà y nháºn Äược những Äánh giá nhìn chung là cảm thông. Những phán xét khác nhau nà y thá» hiá»n phần nà o những ảnh hÆ°á»ng tÆ° tÆ°á»ng Äá»i chá»i nhau diá» n ra trong má»t nhà nÆ°á»c cá»ng sản và trong má»t nhà nÆ°á»c chá»ng cá»ng sản. Song có lẽ tầm quan trá»ng lá»n hÆ¡n là ỠnhÆ°Ìng thảo luáºn gần Äây vá» Phan Thanh Giản và TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký của các cây bút Viá»t Nam nhÄÌm laÌm sáng tá» má»t sá» vấn Äá» trên Äã bao hà m cá» gắng tạo ra má»t cách diá» n giải má»i, mang tÃnh dân tá»c chủ nghÄ©a vá» lá»ch sá» Viá»t Nam vá»i tÆ° cách má»t sá»± thế chá» cho những hiÌnh dung của các há»c giả Pháp hiá»n vẫn lÆ°u truyá»n rá»ng rãi á» phÆ°Æ¡ng Tây.
Vì những lý do khác nhau, mà phần nhiá»u là giôÌng nhau giữa những nÆ°á»c Äã từng trải qua thÆ¡Ìi kyÌ thá»±c dân, viá»c tạo ra má»t hiÌnh dung má»i vá» lá»ch sá» Viá»t Nam chứng minh sá»± khó khÄn liên quan Äến thá»i kỳ thá»±c dân và những ngÆ°á»i Viá»t Nam có vai trò ná»i báºt trong thá»i kỳ Äó. NhÆ°ng những bất Äá»ng vá» chép sá» chắc chắn là viá»c bảo vá» thá»i kỳ thá»±c dân nà y. Sá»± tÆ°Æ¡ng phản giữa caÌch lyÌ giaÌi do sá» gia Viá»t Nam ÄÆ°Æ¡ng Äại Lê Thà nh Khôi ÄÆ°a ra vá» khá»i nghÄ©a Tây SÆ¡n, diá» n ra cuá»i thế ká»· 18 và cách tiếp cáºn cuÌa cây bút Pháp trÆ°á»c Äó, Charles Maybon, minh hoạ cho thá»±c tế nà y. Nghiên cứu của Maybon Äược hiÌnh thaÌnh trong bầu không khà triÌ thÆ°Ìc cá» vÅ© sá»± há» trÆ¡Ì£ của ngÆ°á»i Pháp cho nhà lãnh Äạo Viá»t Nam Äá»i Äá»ch vá»i Tây SÆ¡n và sau nà y trá» thà nh ngÆ°á»i cai quản nÆ°á»c Viá»t Nam thá»ng nhất là Hoà ng Äế Gia Long. Anh em Tây SÆ¡n Äược thá» hiá»n nhÆ° những kẻ ná»i loạn chá»ng lại tráºt tá»± Äã an Äá»nh và nhÆ° những con ngÆ°á»i mang cÄn tiÌnh và phâÌm caÌch Äáng hoà i nghi [5] . Trong khi thá» hiá»n má»t quan Äiá»m nhÆ° váºy vá» Tây SÆ¡n, Maybon Äã hiá»n nhiên nằm trong nhánh háºu duá» của các sá» gia Pháp trÆ°á»c Äó viết vá» thá»i kỳ nà y [6] . Tuy nhiên các sá» gia, cả Viá»t Nam và ngoà i Viá»t Nam, liên tục miêu tả cuá»c ná»i dáºy Tây SÆ¡n bùng ná» trong má»t thá»i kỳ cÄng thẳng vá» xã há»i, tại Äó các dòng há» thá»ng trá» lâu Äá»i, cả á» miá»n Bắc và miá»n Nam của xứ sá» nà y Äã thất bại trong cuá»c ÄÆ°Æ¡ng Äầu vá»i những khó khÄn Äặt ra trÆ°á»c xã há»i nói chung. Trong chừng má»±c Äó, những tái Äá»nh giá nhÆ° váºy vá» vai trò của Tây SÆ¡n phù hợp vá»i niá»m tá»± hà o Viá»t Nam lâu Äá»i vá» kỳ tÃch của Hoà ng Äế Quang Trung, má»t trong ba anh em Tây SÆ¡n - ngÆ°á»i Äã thà nh công trong viá»c láºt ÄỠách chiếm Äóng của Trung Quá»c tại Viá»t Nam nÄm 1789 vÃ
vÆ°Æ¡ng triá»u trá» vì ngắn ngủi của ông Äược Äánh dấu bá»i thà nh tá»±u vÄn chÆ°Æ¡ng và hà nh chÃnh [7] . Có Äúng chÄng viá»c mô tả phong trà o Tây SÆ¡n bằng những ngôn từ do Lê Thà nh Khôi sá» dụng laÌ£i má» rộng cÆ°Ìa hÆ¡n cho những hoà i nghi. Äánh giá của ông vá» chiến công của Tây SÆ¡n nhấn mạnh vai trò của nông dân trên cÆ¡ sÆ¡Ì giả Äá»nh phong traÌo naÌy mang một ý thức chÃnh trá» maÌ dÆ°á»ng nhÆ°, chà Ãt là , có thá» bà n cãi [8] . CoÌn vÆ¡Ìi cuá»c luáºn chiến vá» sá» liệu - má»i quan tâm chÃnh của bà i viết nà y - tranh luáºn vá» phong trà o Tây SÆ¡n dÆ°á»ng nhÆ° bao hà m cả những bất Äá»ng không dứt cả vá» vấn Äá» sá»± kiá»n và vấn Äá» yÌ thÆ°Ìc hệ.
Những Äá»nh giá hiá»n Äại của Viá»t Nam vá» vai trò lá»ch sá» của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản ra Äá»i trong khung cảnh Viá»t Nam bâÌt lÆ°Ì£c khi Äá»i mặt vá»i thách thức vá» tinh thần và váºt chất của phÆ°Æ¡ng Tây. Sá»± bất lá»±c nà y là má»t chủ Äá» trá» Äi trá» lại trong các trang viết của giá»i sá» gia Viá»t Nam, bất ká» há» Äứng vá» phe phái chÃnh trá» nà o, vá»i viá»c táºp trung và o những hà nh vi phaÌn tá»nh của các báºc hoà ng Äế và cá» vấn của há», cÅ©ng nhÆ° sá»± thiếu hụt vá» váºt chất của lá»±c lượng quân sá»± Viá»t Nam. Viá»c Äá»i quân nà y bá» coi là suy yếu sau khi Äã giao chiêÌn hiá»u quả cao dÆ°á»i triá»u Gia Long trÆ¡Ì thaÌnh má»t vấn Äá» Äá»i vá»i giá»i phê bình mang tÆ° tÆ°á»ng hoà i cá» sâu sÄÌc [9] . Tuy nhiên, chÃnh sÆ°Ì£ không tÆ°Æ¡ng thiÌch giÆ°Ìa công phu ÄeÌn saÌch và kêÌt quaÌ thất bại trÆ°á»c sá»± tiến bá» Pháp á» Viá»t Nam Äã khiến các nhà bình luáºn hiá»n Äại Viá»t Nam vá» thế ká»· 19 phải lÆ°u tâm. PhaÌn Æ°Ìng của vá» hoà ng Äế nà y và các quan lại trong triá»u trÆ°á»c những ÄÃªÌ xuâÌt cuÌa một sá» Ãt những ngÆ°á»i ủng há» caÌi caÌch, tiêu biá»u nhất là giáo dân Nguyá» n TrÆ°á»ng Tá», Äược các cây bút hiá»n Äại xem là mù quaÌng vá» há»c thức [10] . Thuáºt ngữ Äược Bùi Quang Tùng, má»t trong những sá» gia ÄÆ°Æ¡ng Äại Viá»t Nam xuất sắc nhất, sá» dụng dÆ°á»ng nhÆ° phản ánh chÃnh xác vá» má»t hà nh vi phá» quát. Trong nháºn Äá»nh của cây bút nà y vá» giai Äoạn từ 1858 Äến 1884, ông miêu tả Viá»t Nam âÄang trên con ÄÆ°á»ng suy vongâ [11] . Ãng hÆ°á»ng sá»± phê phán nà y và o các vá» hoà ng Äế và cá» vấn của há», những ngÆ°á»i bá» ná»n há»c vấn Nho giáo kiá»m toả, bá»i ông nháºn ra sá»± không tÆ°Æ¡ng thÃch của há» thá»ng nhà nÆ°á»c truyá»n thá»ng và triết lý của nó, âchấp nháºn tình trạng thất sủng Äá» duy trì Äặc vá» của mìnhâ [12] . TÆ°Æ¡ng tÆ°Ì£, má»i quan há» nhân quả giữa việc tu dÆ°Æ¡Ìng ÄaÌ£o ÄÆ°Ìc của quan lại Viá»t Nam và những thất bại của nhà nÆ°á»c trong viá»c chá»ng lại ngÆ°á»i Pháp, Äược Phan Khoang chú ý khi ông quan sát thấy: ânhững cá nhân tà i nÄng nhất vẫn mang má»t kiá»u nhận thức hẹp hòi và không hiá»u Äược những diá» n biến trên hoà n cầu. Nếu vá»i tầng lá»p thượng Äẳng còn nhÆ° váºy, thì ngÆ°á»i dân cà ng không có sá»± hiá»u biết rõ rà ng vá» thế giá»iâ [13] .
Äá»i mặt vá»i sá»± bất cập rõ rà ng của các hoà ng Äế Viá»t Nam và triá»u Äình của há» khi gặp phải những thách thức do sá»± chiếm Äóng của Pháp gây ra, nhiá»u trang sá» Viá»t Nam hiá»n Äại Äã táºp trung và o những ngÆ°á»i Viá»t Nam chá»ng lại lá»±c lượng thá»±c dân. Viá»c ca ngợi những con ngÆ°á»i chá»ng lại ngoại xâm là má»t truyá»n thá»ng lâu dà i á» Viá»t Nam. Tên tuá»i và công tÃch của những ngÆ°á»i chiến Äấu chá»ng lại Trung Hoa Äược lÆ°u giữ trong má»t bá» pháºn của lá»ch sá» mang tÃnh dân gian cÅ©ng nhÆ° trong các ghi chép bác há»c vá» quá khứ [14] . Trong thá»i kỳ thá»±c dân Pháp thá»ng trá» Viá»t Nam viá»c tuyên truyá»n chá»ng thá»±c dân hiá»n nhiên có xu hÆ°á»ng gá»p tất cả những hà nh Äá»ng chá»ng Pháp dÆ°á»i má»t khẩu hiá»u mang tÃnh dân tá»c, bất ká» Äá»ng lá»±c sâu xa là gì. Chẳng hạn có thá» quan sát má»t xu hÆ°á»ng nhÆ° váºy trong các bà i viết của Há» Chà Minh ca ngợi những ngÆ°á»i Viá»t Nam chá»ng Pháp. Chúng dÆ°á»ng nhÆ° có mục ÄÃch ủng há» hà nh Äá»ng kháng cá»± hÆ¡n là tìm hiá»u yÌ thÆ°Ìc hệ [15] . Trong thá»i kỳ háºu thá»±c dân, viá»c ngợi ca những ngÆ°á»i Viá»t Nam kháng Pháp mang má»t chủ Äá» chung trong hầu hết các trang viết của các sá» gia cả á» Bắc và Nam Viá»t Nam. ThÆ°á»ng trên cÆ¡ sá» nguá»n tÆ° liá»u Pháp, những cây bút nà y biá»n há» cho sá»± can trÆ°á»ng và công lao vì dân tá»c của những ngÆ°á»i Viá»t Nam chá»ng Pháp á» Nam Bộ những nÄm 1860, và những ngÆ°á»i lãnh Äạo phong trà o Cần VÆ°Æ¡ng và VÄn thân giữa những nÄm 1880 [16] .
DÆ°á»ng nhÆ° là không quá mức khi khẳng Äá»nh rằng viá»c công khai chá»ng lại sá»± chiếm Äóng của Pháp giá»ng nhÆ° má»t viên Äá thá» và ng cho phán xét lá»ch sá» của các cây bút miá»n Bắc - những ngÆ°á»i quan tâm Äến viá»c viết ra má»t lá»ch sá» má»i thay thế cho lá»ch sá» hình thà nh trong thá»i kỳ thá»±c dân. Sá»± nghiá»p của TrÆ°Æ¡ng Äá»nh, ngÆ°á»i lãnh Äạo cuá»c chiến tranh du kÃch chá»ng Pháp tại vùng Gò Công, Nam Bá» Äầu những nÄm 1860 Äã mang lại cho các cây bút miá»n Bắc Viá»t Nam cÆ¡ há»i ngợi ca má»t nhân váºt lá»ch sá» không Äược sá» gia Pháp vá» Viá»t Nam chú ý nhiá»u lắm. TrÆ°Æ¡ng Äá»nh Äược miêu tả là âviÌ£ anh huÌng tiêu biêÌu cho tinh thần chá»ng ngoaÌ£i xâm cuÌa nhân dân miêÌn Namâ [17] . Trong các bà i báo dá»±a nhiá»u và o nguá»n tÆ° liá»u Pháp, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh Äược gán cho những phẩm chất siêu nhân, do váºy ngay cả dung mạo cá nhân ông cÅ©ng ÄÆ°Æ¡Ì£c ngợi ca [18] . Có vẻ nhÆ° nằm ngoà i mong muá»n của các cây bút Bắc Viá»t Nam nhằm tạo ra má»i liên kết tÆ° tÆ°á»ng giữa hà nh Äá»ng của TrÆ°Æ¡ng Äá»nh thế ká»· 19 vá»i những cá» gắng của Mặt tráºn Dân tá»c Giải phóng miá»n Nam Viá»t Nam, má»i quan tâm của hoÌ£ Äến tầm quan trá»ng của nhân váºt nà y dÆ°á»ng nhÆ° nÄÌm trong phaÌ£m vi lá»ch sá».
Ghi chép chi tiết nhất vá» hoạt Äá»ng du kÃch của TrÆ°Æ¡ng Äá»nh từ các nguá»n sá» liá»u phÆ°Æ¡ng Tây trong cuá»n sách của Paulin Vial Les premières annés de la Cochinchine francaise (Những nÄm Äầu tiên của Pháp tại Nam Bá»), cuá»n sách cung cấp cho chúng ta rất nhiá»u thông tin vá» thá»i kỳ ngay sau khi Pháp có mặt á» Äông DÆ°Æ¡ng [19] . Theo miêu tả của Vial, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh là má»t âkeÌ tá»i ÄôÌâ, hay má»t kẻ âphản loạnâ. Tuy nhiên ngay trong ghi chép biên niên sá» các sá»± kiá»n, TrÆ°Æ¡ng Äá»nh cÅ©ng hiá»n ra nhÆ° má»t con ngÆ°á»i phức tạp Äáng quan tâm vá» mặt lá»ch sá». Lá»i há»ch cuá»i cùng của vá» lãnh tụ du kÃch nà y cho thấy TrÆ°Æ¡ng Äá»nh là má»t con ngÆ°á»i có tinh thâÌn tÆ°Ì£ nhiệm, ý thức ÄÆ°Æ¡Ì£c nhược Äiá»m của mình, mang ná»i thất vá»ng, chung vá»i nhiá»u ngÆ°á»i dân quê ông, trÆ°á»c mâu thuẫn trong triá»u Äình Huế [20] .
So sánh vá»i những Äá»ng bà o của há» á» Hà Ná»i, các sá» gia hoạt Äá»ng á» Sà i GoÌn từ 1954 Ãt quan tâm hÆ¡n Äến viá»c nêu cao ý nghÄ©a của các sá»± kiá»n quá khứ có liên quan Äến những quan tâm mang tiÌnh yÌ thÆ°Ì£c hệ ÄÆ°Æ¡ng thá»i. Trong khi viá»c chá»ng lại sá»± thá»ng trá» của thá»±c dân Pháp Äược ca ngợi thì những ngÆ°á»i bá» các sá» gia Hà Ná»i rêu rao là cá»ng tác vá»i Äá»ch lại Äược các bà i viết tại Sà i Gòn Äá»i xá» má»t cách cảm thông [21] . Có thá» có nhiá»u lý giải cho sá»± Äá»i ngược nà y. Sá»± vắng mặt của má»t yÌ thÆ°Ì£c hệ nhaÌ nÆ°Æ¡Ìc thà nh công trong Äiá»u hà nh quá»c gia á» Nam Viá»t Nam Äã dẫn Äến má»t bâÌu không khà trà tuá» tá»± do hÆ¡n nếu chÆ°a thá» nói Äến má»t tá»± do hoà n toà n. Má»t sá» ghi chép vá» viá»c mà các cây bút Sà i Gòn, trái vá»i các cây bút Hà Ná»i, có thá» miêu tả nhÆ° những kế thừa quan Äiá»m ủng há» Pháp vá» tiêÌn trình lá»ch sá» thế ká»· 19 [22] . Trong má»t ká»· nguyên có truyá»n thá»ng vùng mạnh, viá»c ca ngợi thà nh tá»±u của ngÆ°á»i Viá»t Nam xuất thân từ vùng Nam Bá», nhÆ° TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản, Äã áp Äảo sá»± phê phán xuất phát từ việc tiÌm hiêÌu mang tiÌnh yÌ thÆ°Ìc hệ. Cuá»i cùng, dù còn lâu má»i là thấu Äáo, ảnh hÆ°á»ng của Giáo há»i Công giáo á» Nam Viá»t Nam thá»i kỳ sau 1954 có thá» xem là có dá»± phần và o viá»c phê phán có giá»i hạn những tÃn Äá» Công giáo Viá»t Nam là những ngÆ°á»i cá»ng tác vá»i Äá»ch Äầu tiên á» thế ká»· 19 [23] . Vá»i những khác biá»t sâu sắc nà y giữa sá» Hà Ná»i và Sà i Gòn, có thá» nháºn ra má»t má»i tiên Æ°u tÆ°Æ¡ng tá»± á» Nam Viá»t Nam giá»ng nhÆ° Äã xảy ra á» miá»n Bắc: má»i quan tâm Äến viá»c chứng tá» sá»± hiá»n diá»n và o thế ká»· 19 của những ngÆ°á»i mà cuá»c sá»ng của há» là má»t bằng chứng cho sá»± vÄ© Äại của Viá»t Nam và tinh thần kháng cá»± của ngÆ°á»i Viá»t Nam bất chấp sá»± chiếm Äóng thá»±c dân [24] .
Trên caÌi nêÌn chung của viá»c tái Äá»nh giá lá»ch sÆ°Ì, việc tìm hiá»u những nghiên cứu gần Äây của Viá»t Nam vá» TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản coÌ thÃªÌ giúp chúng ta hiêÌu biêÌt tình thế cuÌa Viá»t Nam trong thế ká»· 19 và những vấn Äá» trong quaÌ triÌnh hiÌnh thaÌnh nên tiÌnh thÃªÌ ÄoÌ trên cÆ¡ sÆ¡Ì một liÌ£ch sÆ°Ì thoÌa ÄaÌng. Äiá»m xuất phát quan trá»ng ÄÆ°Æ¡Ì£c taÌ£o nên bÆ¡Ìi hà ng loạt các bà i báo Äá» cáºp Äến những nhân vật nà y xuất hiá»n tạp chà Nghiên cứu lá»ch sá» á» miá»n Bắc những nÄm 1963 và 1964. Những bà i viết nà y Äá»i nghá»ch gay gắt vá»i thaÌi Äộ Äầy cảm thông dà nh cho TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản trong các bà i viết vá» lá»ch sá» á» miá»n Nam Viá»t Nam.
TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký thà nh má»t tiêu ÄÃch dá» dà ng cho các nhà phê bình hiá»n Äại khi há» phê phán những ngÆ°á»i hợp tác vá»i chÃnh quyá»n thá»±c dân. Suá»t cuá»c Äá»i, ông không che giâÌu má»t bà máºt nà o trong viá»c dá»c lòng cho sá»± nghiá»p của Pháp và cho Giáo há»i Công giáo mà ông là tÃn Äá» từ lúc sinh ra [25] . TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là con trai má»t laÌnh binh và má»t nữ tÃn Äá» Viá»t Nam theo Thiên chúa giáo. Viá»c ông theo há»c tại các trÆ°á»ng truyá»n giáo của Äạo Công giáo á» Viá»t Nam, Campuchia và Äảo Penang Äã mang lại cho ông khả nÄng ngôn ngữ ná»i báºt và Äược ông phát triá»n cho Äến khi có thá» thà nh thạo 8 ngoại ngữ và am hiá»u má»t và i ngôn ngữ khác. Sá»± hoà n hảo vá» ngôn ngữ nà y Äã biến ông thà nh má»t trợ tá vô giá cho bá» máy thá»±c dân Äã Äược thiết Äá»nh á» Nam Bá». Ãng chaÌo Äón những ngÆ°á»i châu Ãu má»i Äến nhÆ° những ngÆ°á»i giải thoát cho các Äạo hữu bỠáp bức của ông và hÄng hái là m viá»c cho há» hÆ¡n hai mÆ°Æ¡i nÄm. Phạm vi trách nhiá»m của ông dần má» rá»ng trong suá»t những nÄm nà y viÌ váºy nhiá»m vụ ban Äầu của ông vá»i tÆ° cách má»t thông ngôn viên và giáo viên Äược kế tiêÌp bằng những bá» nhiá»m là má»t ký giả, và má»t thá»i kỳ là phóng viên chÃnh trá» [26] . Nếu cần có má»t phán xét vá» Äóng góp quan trá»ng nhất của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký cho sá»± phát triá»n của xã há»i Viá»t Nam hiá»n Äại thì có thá» khoanh trong phạm vi vai trò của ông Äá»i vá»i viá»c quảng bá cho chữ quá»c ngữ, không chá» trong những nÄm ông hợp tác vá»i tá» Gia Äá»nh báo [27] . Vá»i các sá» gia, tá» Couriers dâhistoire annamite ra mắt những nÄm 1870 rất Äáng quan tâm, nhÆ° má»t cá» gắng Äầu tiên của má»t cây bút Viá»t Nam nhằm tạo ra má»t lá»ch sá» Äất nÆ°á»c mình theo kiêÌu phÆ°Æ¡ng Tây [28] .
Tà i nÄng ngôn ngữ ná»i trá»i mà TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký thá» hiá»n và những trÆ°á»c tác dà y dặn của ông Äược các cây bút miá»n Nam Viá»t Nam ca ngợi. Má»i quan tâm Äến thà nh tá»±u há»c thuáºt của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký dÆ°á»ng nhÆ° Äược các cây bút nà y chú ý vì tầm quan trá»ng hÆ¡n là nhu cầu thá» hiá»n sá»± phê phán hà nh vi hợp tác của ông vá»i bá» máy hà nh chÃnh Pháp [29] . Trái lại, sá»± nghiá»p của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký bá» các sá» gia Hà Ná»i lÄng mạ là sá»± nghiá»p của tên tay sai Äầu tiên phục vụ Pháp [30] . Khi thừa nháºn những khả nÄng trà tuệ của ông, các nhà bình luáºn lá»ch sá» Hà Ná»i nhắc Äi nhắc lại sá»± dÃnh lÃu của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký vá»i việc Pháp tiÌm caÌch má» rá»ng quyêÌn kiá»m soát á» Trung và Bắc Viá»t Nam những nÄm 1880 [31] . Sá»± cá»ng hiến hết lòng của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký cho sá»± nghiá»p Pháp quá»c và viá»c ông sẵn lòng dá»c mình cho sá»± phát triá»n của Pháp Äã ÄÆ°a sá» gia Hà Ná»i Äến sá»± phán xét rằng âkẻ hợp tácâ há»c thÆ°Ìc nà y là má»t âcon ngÆ°Æ¡Ìi phản bá»i dân tá»c, tay chân cuÌa boÌ£n caÌo giaÌ thÆ°Ì£c dânâ [32] .
Những phê phán chá» trÃch chá»ng lại TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký từ phÃa các cây bút Hà Ná»i là Äiá»u có thá» thấy trÆ°á»c. Tuy nhiên, theo những phân tÃch ban Äầu, viá»c há» lên án Phan Thanh Giản lại có vẻ khó lý giải hÆ¡n. Là má»t ngÆ°á»i Äá» Äại khoa trong khuôn khá» giaÌo duÌ£c truyá»n thá»ng, cuá»c Äá»i Phan Thanh Giản cá»ng hiến vô tÆ° cho nhà nÆ°á»c nà y mà không há» quan tâm Äến lợi Ãch cá nhân - vá»n là thông lá» vá»i nhiá»u ngÆ°Æ¡Ìi ÄÃ´Ì ÄaÌ£t ra là m quan. Phan Thanh Giản là ngÆ°á»i Viá»t Nam Äầu tiên xuất thân từ Nam Bá» Äã Äáºu cao trong kỳ thi Äình tá» chức tại Huế, nÄm 1826 [33] . Toà n bá» sá»± nghiá»p của ông cho Äến thá»i kỳ thá»±c dân bắt Äầu dÆ°á»ng nhÆ° là má»t minh chứng cho những nhân váºt Äáng ngưỡng má» nhất trong há» thá»ng quan lại. Thá»i trẻ ông Äã biá»u hiá»n má»t cách ấn tượng Äức hiếu thuáºn của mình vÆ¡Ìi viá»c cùng cha chá»u vòng lao lý, theo phán quyết dà nh cho thân phuÌ£ ông [34]
Mức Äá» hiếu thuáºn tÆ°Æ¡ng tá»± cÅ©ng Äược Phan Thanh Giản thá» hiá»n bằng viá»c chấp nháºn không phà n nà n phán quyết của vua Minh Mạng rằng quan lại phải phục vụ nhÆ° keÌ bÃªÌ tôi, sau khi ông ÄÆ°a ra những lá»i khuyên Äi ngÆ°Æ¡Ì£c lại vá»i nguyá»n Æ°á»c của bÃªÌ trên. Tuy nhiên sau ÄoÌ Phan Thanh Giản ÄÆ°Æ¡Ì£c phuÌ£c chÆ°Ìc vÆ¡Ìi những phẩm hà m ngà y má»t cao hÆ¡n.
Có thá» Äoán Äá»nh rằng sá»± không may mắn nhất của cuá»c Äá»i Phan Thanh Giản là viá»c ông vẫn là ngÆ°á»i quan trá»ng và duÌng khiÌ trong triá»u Äình Huế khi Pháp tấn công Viá»t Nam, khá»i Äầu là nÄm 1858. Vá»i tÆ° cách má»t viên quan kỳ cá»±u nhất trong triá»u, ông khuyên nên chấp nháºn nhượng bá» Pháp. Có nhiá»u ghi chép vá» sá»± dao Äá»ng và lúng túng thá» hiá»n phản ứng của triá»u Äình Huế trÆ°á»c thách thức má»i của ngoại bang Äá»i vá»i chủ quyá»n Äất nÆ°á»c [35] . Phan Thanh Giản thuá»c sá» những ngÆ°á»i khuyên nhượng bá», phản Äá»i kháng cá»±, và ông Äã thay mặt triá»u Äình Huế tham gia và o những cuá»c thÆ°Æ¡ng thuyết cả á» Viá»t Nam và Pháp. Há» quả là Phan Thanh Giản Äược chá» Äá»nh là m Äại diá»n cho triá»u Äình Huế á» các tá»nh Nam Bá» - An Giang, Hà Tiên, và VÄ©nh Long - những Äá»a danh không thuá»c quyá»n kiá»m soát của Pháp trÆ°á»c nÄm 1862. Ãng Äảm nhiá»m trá»ng trách nà y nÄm 1867 khi Äô ÄôÌc La Grandière, theo sáng kiến cá nhân, xúc tiến hoà n thà nh công cuá»c chÃnh phục Nam Viá»t Nam [36] . Cho rằng kháng cá»± là vô Ãch, Phan Thanh Giản Äá» La Grandière và o chiếm ba tá»nh miá»n Tây Nam Bá». Song cho rằng việc mình Äang laÌm Äã phụ lòng hoà ng Äế, ông Äã theo cách truyá»n thá»ng là tá»± táºn. Sá»± táºn tâm và bảng công tiÌch Äã giúp ông nháºn Äược sá»± Äá»i xá» Äầy cảm thông từ các sá» gia miá»n Nam [37] . NhÆ°ng viá»c ông theo chÃnh sách nhượng bá» và thất bại của ông trong viá»c chá»ng lại bÆ°á»c tiến của Pháp nÄm 1867 Äã khiến Phan Thanh Giản bá» các cây bút hiá»n Äại miá»n Bắc lÄng mạ là âkẻ phải chá»u toà n bá» trách nhiá»m vá» hà nh vi bán nÆ°á»c⦠ông mang tinh thần và thái Äá» của kẻ Äầu hà ng trong triá»u Äình Huếâ [38] .
CoÌn bà i viết nà y quan tâm Äến viá»c trình bà y cÆ¡ sá» Äi ngược lại những phán quyết dà nh cho TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản và là m rõ những quan Äiá»m trái ngược nhau của các cây bút hoạt Äá»ng trong các môi trÆ°á»ng tÆ° tÆ°á»ng khác nhau vá» hai nhân váºt nà y. Mặc dù không có cÆ¡ há»i nà o dà nh cho sá»± phán xét có ý nghÄ©a liên quan Äến viá»c quy công tá»i hình thà nh trong phạm vi tÆ° tÆ°á»ng, viá»c phân rẽ quan Äiá»m liên quan Äến hai nhân váºt Viá»t Nam thế ká»· 19 Äặt ra những vấn Äá» liên quan Äến bất kỳ cá» gắng nà o trong viá»c tạo ra má»t lý giải mang tÃnh dân tá»c vá» thá»i kỳ thá»±c dân của lá»ch sá» Viá»t Nam. Quan Äiá»m nà y Äược là m rõ bá»i nhÆ°Ìng tÆ° liệu khaÌc nữa vÃªÌ má»t và i phÆ°Æ¡ng diá»n gây tranh luáºn vá» sá»± nghiá»p của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản.
Là má»t tÃn Äá» Công giáo từ lúc sinh ra, TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký ÄÆ°Æ¡ng nhiên xa cách vá» nhiá»u mặt vá»i nhÆ°Ìng ngÆ°Æ¡Ìi Äá»ng hÆ°Æ¡ng. Quan Äiá»m coi tÃn Äá» Công giáo Viá»t Nam âlà kẻ xa lạ giữa quê hÆ°Æ¡ng mìnhâ thÆ°á»ng xuyên Äược nhấn mạnh trong những bình phẩm của các nhà quan sát khung cảnh thá»±c dân Pháp thá»i kỳ Äầu [39] . Tuy nhiên, viá»c nhấn mạnh và o tiÌnh chất dépaysé (diÌ£ chuÌng) của tÃn Äá» Công giáo Viá»t Nam chắc chắn là má»t kiá»u Äá»nh kiến có tháºt trong trÆ°á»ng hợp TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký. Äặc biá»t, quan Äiá»m của ông vá» hiá»n trạng Viá»t Nam dÆ°á»ng nhÆ° Äá»ng Äiá»u vá»i thái Äá» của nhiá»u Äá»ng bà o không theo Công giáo giáo trong thá»i kỳ thá»±c dân - những ngÆ°á»i từ bá» quan niá»m vá» má»t thá» chế Khá»ng giáo. ThÆ° từ của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là m rõ cách thức mà theo Äó ông tin rằng viá»c há»i sinh câÌn thiêÌt cho toà n bá» nÆ°á»c Viá»t phải Äến nhÆ° há» quả của sá»± hiá»n diá»n của thá»±c dân Pháp. Không nÆ¡i nà o quan Äiá»m nà y gây ấn tượng hÆ¡n là chuyến Äi Bắc Kỳ nÄm 1876 của ông. Chuyến thÄm nà y, và viá»c nó cuá»n ông và o công viá»c chuẩn bá» cho bản phuÌc triÌnh thúc giục má» rá»ng quyá»n lá»±c của Pháp á» Bắc Kỳ là mục tiêu Äặc biá»t của những phê phán từ các cây bút miá»n Bắc [40] . GâÌn nhÆ° không coÌ một phần ÄaÌng chuÌ yÌ nà o trong báo cáo nhằm kết án các Äạo hữu của ông tại Bắc Kỳ, những ngÆ
°á»i ông coi là phải chá»u trách nhiá»m vá» viá»c Äá» cho những rá»i loạn hoà nh hà nh. Theo quan Äiá»m của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, tình trạng rá»i loạn nà y Äòi há»i sá»± can thiá»p của Pháp. Trong má»t bình luáºn ông nói: âTôi quả quyết rằng triá»u Äình Huế bất lá»±c trong viá»c thá»±c thi công viá»c to lá»n nà y và rằng má»t mình Pháp có thá» vá»±c dáºy quá»c gia Äang suy sụp nà yâ.
Quan Äiá»m của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh ký vá» má»t nÆ°á»c Viá»t Nam Äang suy sụp không chiÌ coÌ mÄÌ£t trong má»t báo cáo nà y. Trong má»t trÆ°á»ng hợp khác, ông viết vá» tầm quan trá»ng vô cùng to lá»n của chữ quá»c ngữ bá»i vai trò mà viá»c Latin hoá tiếng Viá»t có thá» Äảm nháºn Äá» tạo ra cÆ¡ há»i cho âxứ sá» nghèo khá»n không Äược thừa kế nà y⦠bÆ°á»c và o cá»ng Äá»ng các dân tá»c và há» quả to lá»n mà phÆ°Æ¡ng Tây Äem lại cho thế giá»iâ [41] . Xem Viá»t Nam nhÆ° âmá»t quá»c gia Äang suy sụpâ và nhÆ° âmá»t xứ sá» không ÄÆ°Æ¡Ì£c thừa kếâ khi ông chuẩn bá» cho những Äá»i thoại nÄm 1870, TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký dÆ°á»ng nhÆ° Äã bá»c lá» những quan Äiá»m rất giá»ng vá»i những tuyên ngôn sẽ Äược cất lên và o Äầu thế ká»· 20 trong cuá»c tranh luáºn vá» mục tiêu và phÆ°Æ¡ng thức của chủ nghÄ©a dân tá»c Viá»t Nam. á» thá»i kỳ thứ hai nà y, vấn Äá» quan há» Viá»t Nam vá»i Trung Quá»c là cá»t yếu và viá»c giảm bÆ¡Ìt những tác Äá»ng của vÄn hoá Trung Hoa Äã Äược tranh luáºn rất gay gắt [42] . Viá»c hiá»n thá»±c hoá sá»± tÆ°Æ¡ng Äá»ng vá» tÆ° duy nà y Äặt ra giả thuyết vá» má»t tiếp cáºn khác Äá»i vá»i viá»c tìm hiá»u sá»± hợp tác của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký vá»i chế Äá» Pháp từ quan Äiá»m của các sá» gia Hà Ná»i. Không tranh luáºn vá» vấn Äá» râÌt coÌ giá trá» vá» viá»c liá»u sá»± hợp tác nà y có Äáng mong muá»n hay không, viá»c mô tả con ÄÆ°á»ng TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, dù là má»t tiÌn Äá» CÆ¡ Äá»c giáo và là viên chức cho ngÆ°á»i Pháp, nằm trong phạm vi nhận thÆ°Ìc của những háºu bá»i từ bá» há» thá»ng cá» truyá»n Viá»t Nam bá» tÆ° tÆ°á»ng Trung Hoa thá»ng trá», vá»i niá»m say mê viêÌn caÌnh má»i vá» tÆ°Æ¡ng lai. Việc TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là khác thÆ°á»ng trong sá» những ngÆ°á»i Viá»t Nam gắn bó vá»i bá» máy hà nh chÃnh Pháp những nÄm Äầu thá»±c dân cần phaÌi có những tranh luáºn cụ thá». Tuy nhiên, có những trÆ°á»ng hợp nhất Äá»nh dà nh cho những ngÆ°á»i khác có cùng quan Äiá»m vá»i TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký [43] .
Trong khi những cuá»c tranh cãi lá»ch sá» diá» n ra xung quanh quãng Äá»i thà nh niên của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký, thì những nÄm cuá»i Äá»i của sá»± nghiá»p là m quan của Phan Thanh Giản và nhất là viá»c ông trao ba tá»nh miá»n Tây Nam Bá» cho Pháp nÄm 1867 lại là mục tiêu của những chá» trÃch từ các sá» gia Hà Ná»i. Quyết Äá»nh trao VÄ©nh Long, An Giang và Hà Tiên của Phan Thanh Giản phải Äược nhìn trong bá»i cảnh do dá»± của triá»u Äình Huế. ChÃnh sách của Viá»t Nam Äá»i vá»i Pháp Äược hình thà nh một caÌch cẩn trá»ng nhất, sau những thất bại quân sá»± nÄm 1861. Triá»u Äình dÆ°á»ng nhÆ° vẫn tin rằng và o nÄm 1866 và 1867 có thá» chuá»c lại những phần Äất Nam Bá» Äã mất bằng bá»i thÆ°á»ng và cách nghÄ© nà y Äã ngÄn cản những cuá»c Äá»i Äầu quân sá»±. ChÃnh trong bầu không khà Äó Phan Thanh Giản Äã Äược chá» Äá»nh laÌm Kinh lÆ°Æ¡Ì£c sÆ°Ì những tá»nh không bá» chiếm Äóng. Thiếu những chá» dẫn sáng suá»t và am hiêÌu thá»i thế, Phan Thanh Giản tìm, nhÆ°ng bá» từ chá»i, cÆ¡ há»i từ nhiá»m [44] . Vì thế ông vẫn ÄÆ°Æ¡ng nhiá»m khi Äô Äá»c La Grandière tuyên bỠý Äá»nh chiếm Äóng tức thì các tá»nh miá»n Tây [45] . Cuá»c chiếm Äóng tức thì nà y Äặt ra má»t lá»±a chá»n Äau xót cho Phan Thanh Giản, ngÆ°á»i ý thức Äược sá»± hÆ¡n hẳn của Pháp vá» quân sá»± và sá»± yếu kém của quân Äá»i Viá»t Nam - Äá»i quân chá» có thá» tạo ra và i cuá»c kháng cá»±. Truyá»n thá»ng Äá» lên Phan Thanh Giản gánh nặng Äau Äá»n vá» sá»± lá»±a chá»n mà khi phải là m ông Äã nói Äến những yêu cầu ÄôÌi lập nhau vá» lòng trung quân và má»i quan tâm mà ông Äòi há»i phải có Äá»i vá»i sá»± bình an của những ngÆ°á»i dÆ°á»i quyá»n ông [46] .
Quyết Äá»nh trao Äất của Phan Thanh Giản trong cuá»c Äá»i mặt vá»i thế lá»±c Æ°u Äẳng hÆ¡n, có thá» phán Äoán là Äã tạo ra nguyên nhân của sá»± phê phán từ các sá» gia miá»n Bắc - những ngÆ°á»i rất coi trá»ng công cuộc kháng Pháp. Quyết Äá»nh tá»± táºn sau Äó của ông do há»i háºn vá» những hà nh vi của mình, theo chuẩn má»±c của triá»u Äình Huế mà ông coi là lý tÆ°á»ng, không thá» sÆ°Ìa chÆ°Ìa cho những lá»i lầm của ông. CÆ¡ sá» nữa của những tranh cãi là những di váºt Phan Thanh Giản gá»i lại cho hoà ng Äế và các quan trong vùng ông cai quản ngay trÆ°á»c khi ông qua Äá»i, và lá»i khuyên ông Äá» lại cho các con. Theo những ká»· váºt của ông, Phan Thanh Giản muá»n nói rằng Äá»i mặt vá»i tÃnh chất bất khả Äá»i kháng của lá»±c lượng Pháp á» Viá»t Nam triá»u Äình không có cách lá»±a chá»n nà o khác ngoà i viá»c Äi Äến những thoả thuáºn vá»i quân viá» n chinh [47] . Lá»i khuyên của Phan Thanh Giản Äá» lại cho các con tháºm chà còn là vấn Äá» gây tranh cãi hÆ¡n nhiá»u. Má»t sá» sá» gia láºp luáºn rằng viên quan sắp lâm chung nà y muá»n con cháu mình không bao giá» hợp tác vá»i quân xâm lược Pháp [48] . Tuy nhiên, má»t ghi chép của nhân chứng quan trá»ng ngÆ°á»i Pháp vá» cái chết của Phan Thanh Giản nhấn mạnh rằng giá» phút lâm chung viên quan nà y thuyết phục các con coi ngÆ°á»i Pháp là âthầyâ của mình [49] . Trong khi cẩn trá»ng vá»i những ghi chép của ngÆ°á»i Pháp thế ká»· 19 vá» con ÄÆ°á»ng phát triá»n á» Viá»t Nam luôn là Äiá»u cần thiết thì rất khó gạt Äi những phaÌt ngôn của má»t nhân chứng.
Vấn Äá» mà Phan Thanh Giản phải Äá»i diá»n và o những tháng cuá»i cùng của cuá»c Äá»i ông rất phức tạp, và trong phạm vi bá»n pháºn của mình và những hà nh vi lý tÆ°á»ng của má»t viên quan hầu nhÆ° nằm ngoà i khả nÄng giải quyết. Viá»c ông quyết Äá»nh trao ÄâÌt Äã tÃnh Äến thế lá»±c của Pháp và lợi Ãch của những ngÆ°á»i dân mà ông chÄn dắt. Trừ khi phán xét lá»ch sá» Äược hình thà nh trong phạm vi thuần tuý của viá»c khao khát sá»± khá
ng cá»±, dù phải trả giá ra sao, thì dÆ°á»ng nhÆ° viá»c thừa nháºn thế lưỡng phân mà Phan Thanh Giản gặp phải là má»t Äiá»u thoả Äáng. Khi phải ÄÆ°a ra má»t quyết Äá»nh, Phan Thanh Giản, vá»i những di váºt của mình, Äã cho thâÌy giá»i hạn mà ông nhìn thấy á» sá» pháºn riêng, sá» pháºn của xứ sỠông trong khuôn khá» Khá»ng giáo. Ãng Äã viết vá» sá»± hiá»n diá»n và uy lá»±c của nÆ°á»c Pháp trong khuôn khỠý muá»n của thượng Äế. Là Äại diá»n tiêu biá»u cho truyêÌn thá»ng tá»t Äẹp nhất của giá»i quan lại, ông Äã cá» gắng xứng Äáng vá»i lý tÆ°á»ng phụng sá»± của mình và ông Äã thất bại. Thá»i gian lÆ°u trú ngắn ngủi của ông á» phÆ°Æ¡ng Tây Äã Äem lại cho ông má»t sá» hiá»u biết vá» khả nÄng váºt chất của châu Ãu và ông Äã vô cùng sá»ng sá»t trÆ°á»c những Äiá»u mắt thấy. Trong cuá»c chá»ng chá»i cuá»i cùng của ông vá»i sá»± hiá»n diá»n của Pháp và Äòi há»i của lòng trung quân, Phan Thanh Giản Äã Äá»i mặt vá»i những khó khÄn vi tế nhất. Cá» gắng của ông nhằm có Äược sá»± dà n xếp vá»i những Äòi há»i mâu thuẫn nhau của tình thế bấy giá» rá»t cục Äã thất bại. Äiá»u Äó phản ánh sâu sắc những vấn Äá» Äặt ra á» cấp Äá» dân tá»c bá»i má»t nÆ°á»c Viá»t Nam thá»i Phan Thanh Giản.
Viá»c tìm hiá»u sÆ¡ qua TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản nhấn mạnh nhiá»u vấn Äá» câÌn phải Äược giải quyết bằng viá»c tìm cách tái lý giải lá»ch sá» Viá»t Nam và o ná»a sau thế ká»· 19. Chắc chắn là hiá»n vẫn còn những tá»n tại nhÆ° sÆ°Ì£ không thoả ÄaÌng của những cuá»n sá» Pháp kiá»u nhÆ° váºy và những há»i ức Äược viết trong những nÄm ngay sau thá»i kỳ chinh phục. Song má»t phán xét của lá»ch sá» Viá»t Nam coi kháng cá»± nhÆ° má»t thÆ°á»c Äo phẩm hạnh cÅ©ng bao hà m những nguy cÆ¡ xuyên tạc nghiêm trá»ng tÆ°Æ¡ng tá»±. Xã há»i á» má»i xứ sá» và trong má»i thá»i Äại Äá»u tìm kiếm những báºc anh hùng Äá» tôn vinh. Theo lá»i cáo ná»i tiếng thế ká»· 15, Viá»t Nam âhà o kiá»t Äá»i nà o cÅ©ng cóâ. Nháºn Äá»nh nà y cÅ©ng có thỠáp dụng cho thế ká»· 19. Má»t Äóng góp vÄ© Äại của những trang viết gần Äây hÆ¡n vá» Viá»t Nam là ná» lá»±c thu hút sá»± chú ý Äến các cá nhân những ngÆ°á»i hoặc bá» bá» quên hoặc chÆ°a Äược ngay cả các tác giả Pháp biết Äến, và những ngÆ°á»i Äã góp phần Äáng ká» và o viá»c chá»ng lại bÆ°á»c tiến của Pháp. Tuy nhiên, những vấn Äá» của sá» liệu nảy sinh từ há»c giá»i chá»ng Tây phÆ°Æ¡ng cÅ©ng là Äiá»u có tháºt. Mặt khác, trong trÆ°á»ng hợp TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký có má»t nguy cÆ¡ thá»±c sá»± vá» viá»c không Äủ hiá»u biết vá» giá»i hạn mà ỠÄó có những ngÆ°á»i Viá»t Nam thuá»c nhóm hợp tác vá»i Äá»ch, vá»i Äá»ng cÆ¡ mang nhiá»u nét bản sắc Viá»t Nam nhÆ° sẽ diá» n ra sau nà y, những nhà dân tá»c chủ nghÄ©a hiá»n Äại chá»i bá» quá khứ KhôÌng giáo của Viá»t Nam [50] . á» trÆ°á»ng hợp Phan Thanh Giản, viá»c lên án quyết Äá»nh trao Äất của ông có nguy cÆ¡ gây ấn tượng rằng triá»u Äình Viá»t Nam và những ngÆ°á»i phục vụ nó có thá» Äã coÌ những chiến lược thay Äá»i vá» sá»± ÄôÌi ÄâÌu. Khả nÄng vá» má»t cuá»c kháng cá»± á» quy mô rá»ng ÄÆ°Æ¡ng thá»i, cho dù má»t cuá»c kháng cá»± nhÆ° váºy không ngÄn cản Äược chÃnh quyá»n Pháp Äạt Äược mục ÄÃch của mình, Äã bá»c lá» trong trÆ°á»ng hợp phong trà o Cần VÆ°Æ¡ng và cuá»c ná»i dáºy của VÄn thân giữa những nÄm 1880 [51] . NhÆ°ng những báºn tâm lá»ch sá» quá mức vá» khả nÄng Phan Thanh Giản có thá» lá»±a chá»n cái chết nhÆ° má»t anh hùng, nếu không nhất thiết phải có ý nghÄ©a thì cái chết á» thế Äứng sau cùng chá»ng lại Äá»i quân của Äô ÄôÌc de La Grandière cÅ©ng gây nhiá» u loạn sá»± chú ý bá»i vấn Äá» trung tâm mà cả Phan Thanh Giản lẫn thá» chế của ông gặp phải: vấn Äá» Äá»i mặt không chá» là lá»±c lượng quân sá»± hÆ¡n hẳn, mà còn là má»t thách thức sâu xa Äá»i vá»i ná»n tảng tri thức và triết há»c của thá» chế nà y.
Do những lý giải mang tÃnh dân tá»c chủ nghÄ©a vá» các cá nhân và sá»± kiá»n sẽ thay Äá»i khi những bà mật quá»c gia Äến má»t lúc nà o Äó Äược hé lá», nên ý nghÄ©a lá»ch sá» của cuá»c Äá»i và hà nh Äá»ng của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản có thá» Äược mô tả là âdân tá»câ hÆ¡n là âdân tá»c chủ nghÄ©aâ. Bất kỳ ghi chép nà o á» thế ká»· 19 chá»n Äiá»m nhấn là hình ảnh TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký vá»i tÆ° cách má»t âtay saiâ không chá» là má»t miêu tả sai lá»ch vá» nhân cách má»t con ngÆ°á»i mà sá»± hợp tác của ông vá»i Pháp, trong tâm trà ông, không há» là tá»i lá»i [52] . Má»t hình dung nhÆ° váºy cÅ©ng sẽ không Äủ Äá» mô tả má»t nhóm nhá» nhÆ°ng quan trá»ng những ngÆ°á»i Viá»t Nam Äã chân thà nh tin rằng viá»c cứu vá»t dân tá»c mình nằm á» sá»± hợp tác vá»i Pháp. Hẳn sẽ là phi lý Äá» giả Äá»nh rằng TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký là tiá»n thân vá» tri thức của Bùi Quang Chiêu, ngÆ°á»i sáng láºp Äảng Láºp hiến Nam kỳ, và các Äạo hữu của ông, và o Äầu những nÄm 1920 Äã mang má»t niá»m tin chân thà nh và o khả nÄng già nh Äá»c láºp và lợi Ãch từ ná»n vÄn minh Pháp (Tây phÆ°Æ¡ng).
Những nÄm tháng cuá»i cùng Phan Thanh Giản sá»ng và o má»t thá»i Äiá»m các giá trá» truyá»n thá»ng mà ông là má»t Äại diá»n xứng Äáng Äã phaÌi chá»u má»t thá» thách ghê gá»m. Quyết Äá»nh sau rá»t của ông là trao ba tá»nh miá»n Tây Nam Bá» cho La Grandière không phải là má»t quyết Äá»nh do khiếp sợ mà là quyết Äá»nh từ sá»± nháºn thức ra những vấn Äá» mà Viá»t Nam vấp phải trong cuá»c Äá»i mặt vá»i Pháp. Vá»i má»t viên quan có trách nhiá»m và kinh nghiá»m, chá» có má»t nháºn thức sâu sắc vá» sá»± yếu kém của tráºt tá»± hiá»n hà nh má»i có thá» ÄÆ°a lại má»t chuyá»n hÆ°á»ng cÄn bản nhÆ° váºy khá»i những hà nh vi Äã Äược mặc nháºn [53] . Sá»± chá» trÃch Phan Thanh Giản vá» viá»c không thá» chá»ng lại Pháp Äã ÄÆ¡n giản quá mức tình thế lưỡng phân bi ká»ch mà viên quan nà y phải Äá»i mặt. Má»t cách tiếp cáºn nhÆ° váºy sẽ lại thất bại khi nháºn ra thế lưỡng phân cá nhân trong phạm vi mà sá»± chao Äảo của triá»u Äình Äã mạnh hÆ¡n mong muá»n bảo vá» Äặc ân và bao hà m sÆ°Ì£ hoang mang chân thà nh vá» mẫu hình quá khứ có thá» tạo ra hình mẫu hà nh Äá»ng cho hiá»n tại.
SÆ°Ì liệu Äang ÄÆ°Æ¡Ì£c bÃ´Ì sung vÃªÌ nÆ°Æ¡Ìc Viá»t Nam thế ká»· 19 dÆ°á»ng nhÆ° phaÌn aÌnh những tìm kiếm của thế ká»· 20. Sá»± gần gÅ©i, trong phạm vi biên niên sá», và sức mạnh ghê gá»m của cuá»c cách mạng Viá»t Nam là những nhân tá» sẽ góp phần và o viá»c tiếp tục quan tâm sâu sắc Äến sá»± kháng cá»± trÆ°á»c Äây vá»i thế lá»±c thá»±c dân
ngoại bang. Sá»± phân Äá»nh cÄn bản mà bà i viết nà y thá» hiá»n, trong quan há» vá»i má»t má»i quan tâm liên tục nhÆ° váºy Äến sá»± kháng cá»±, là sá»± giả Äá»nh mà má»t kiá»u tiếp cáºn nhÆ° váºy vá»i lá»ch sá» Viá»t Nam có thá» Äi Äến xuyên tạc nhiá»u chủ Äá» lá»ch sá» quan trá»ng xuyên suá»t những bÆ°á»c phát triá»n á» thế ká»· 19. Viá»t Nam á» thế ká»· 19, không há» khác Viá»t Nam ngà y nay, Äầy dãy những quan Äiá»m Äụng Äá» nhau. Sá»± thá»ng nhất mong manh mà Hoà ng Äế Gia Long Äạt Äược phụ thuá»c và o viá»c triá»u Äình không bá» thế lá»±c phÆ°Æ¡ng Tây phản Äá»i và không bá» những quan niá»m phÆ°Æ¡ng Tây gây phiá»n toái Äi ngược lại tÃn Äiá»u Khá»ng giáo. TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký và Phan Thanh Giản mang trá»ng trách lá»ch sá» phải là m sáng danh má»t và i phÆ°Æ¡ng diá»n của phản ứng dân tá»c Viá»t Nam trong cuá»c Äá»i mặt vá»i sá»± chiếm Äóng của thá»±c dân Pháp. Trong phản Æ°Ìng của Phan Thanh Giản ngÆ°á»i ta có thá» hiá»u sá»± lúng túng nhÆ°ng Äáng trân trá»ng của má»t viên quan lâu nÄm, ngÆ°á»i mà bất chấp niá»m tin sâu sắc của chÃnh mình vẫn phải Äi Äến chá» nghi ngá» sá»± khôn ngoan trong viá»c cá» chá»ng lại ngÆ°á»i Pháp bằng sức mạnh quân sá»±. Vá»i tÆ° cách là Äại diá»n cho nhóm thiá»u sá» những ngÆ°á»i yêÌu thêÌ, phản ứng của TrÆ°Æ¡ng VÄ©nh Ký trÆ°á»c sá»± hiá»n diá»n của Pháp trá»n lẫn sÆ°Ì£ ngưỡng má» tÆ° tÆ°á»ng má»i của phÆ°Æ¡ng Tây vá»i niá»m tin rằng chá» có thông qua hiá»u biết và táºn dụng tri thức má»i Viá»t Nam má»i có thá» lại trá» thà nh má»t nhà nÆ°á»c kiêu hãnh thoát khá»i gánh nặng của lá»ch sá» quá khứ của chÃnh mình. Không ai trong sá» hai con ngÆ°á»i nà y là nhân váºt cô láºp á» thá»i Äại mình, và phản ứng của há» trÆ°á»c sá»± can thiá»p ngoại bang phản ánh tÃnh cách con ngÆ°á»i cá nhân há» nhiá»u hÆ¡n. Không thua kém TrÆ°Æ¡ng Äá»nh, vá» lãnh tụ kháng chiến chá»ng lại Pháp cho Äến hÆ¡i thá» cuá»i cùng, cuá»c Äá»i và nhân sinh quan của hai con ngÆ°á»i nà y tạo nên phần quan trá»ng của hiá»n thá»±c phức tạp của Viá»t Nam thế ká»· 19.
BaÌi viêÌt naÌy laÌ baÌn chiÌnh sÆ°Ìa tÆ°Ì một baÌo caÌo triÌnh baÌy taÌ£i Hội thaÌo QuôÌc tÃªÌ vÃªÌ LiÌ£ch sÆ°Ì châu AÌ tÃ´Ì chÆ°Ìc taÌ£i ÄaÌ£i hoÌ£c Malaya, KualaLumpur, ngaÌy 5 thaÌng 8 nÄm 1968. Milton E. Osborne laÌ PhoÌ GiaÌo sÆ° LiÌ£ch sÆ°Ì taÌ£i ÄaÌ£i hoÌ£c Monash, Australia. TÆ° liệu trong baÌi viêÌt naÌy dÆ°Ì£a trên nhÆ°Ìng baÌn ghi cheÌp tham khaÌo taÌ£i Paris vaÌ SaÌi GoÌn. TaÌc giaÌ caÌm Æ¡n sÆ°Ì£ taÌi trÆ¡Ì£ cuÌa Carnegie Corporation, New York thông qua DÆ°Ì£ aÌn London-Cornell cuÌa ÄaÌ£i hoÌ£c Cornell. TaÌc giaÌ tÆ°Ì£ chiÌ£u traÌch nhiệm vÃªÌ nhÆ°Ìng nhận ÄiÌ£nh cuÌa miÌnh vaÌ nhÆ°Ìng quan ÄiêÌm ÄÆ°Æ¡Ì£c triÌnh baÌy trong baÌi viêÌt.
Bản tiếng Viá»t © 2008 talawas
[1]. VÃªÌ toÌm tÄÌt sÆ°Ì£ phaÌt triêÌn cuÌa sÆ°Ì liệu Việt Nam, xin xem P. J. Honey, âModern Vietnamese Historiographyâ (SÆ°Ì liệu Việt Nam hiện ÄaÌ£i) trong taÌc phâÌm Historians of South-East Asia (CaÌc sÆ°Ì gia Äông Nam AÌ) do D.G.E. Hall biên soaÌ£n, London, 1961, tr.94-104.
Ghi cheÌp cuÌ£ thÃªÌ vÃªÌ con sÃ´Ì vaÌ viÌ£ triÌ cuÌa nhÆ°Ìng sÆ°Ì liệu Việt Nam thÃªÌ kyÌ 19 coÌn soÌt laÌ£i do R.B. Smith cung câÌp trong âSino-Vietnamese source for the Nguyen period: an introductionâ (GiÆ¡Ìi thiệu nguôÌn tÆ° liệu HaÌn Việt vÃªÌ thÆ¡Ìi nhaÌ NguyêÌn), Bulletin of the School of Oriental and African Studies XXX, 3 (1976), 600-621.
[2]. LÆ°Æ¡Ì£c ghi hÆ°Ìu iÌch nhâÌt cuÌa sÆ°Ì liệu PhaÌp liên quan ÄêÌn Việt Nam thÆ¡Ìi thÆ°Ì£c dân do J. Chesneaux cung câÌp trong âFrench Historiography and the Evolution of Cononial Vietnamâ (SÆ°Ì liệu PhaÌp vaÌ sÆ°Ì£ tiêÌn triêÌn cuÌa nÆ°Æ¡Ìc Việt Nam thÆ¡Ìi thÆ°Ì£c dân), Historians of Sout-East Asia, tr.234-244. Chesneaux laÌm ngÆ°Æ¡Ìi ta chuÌ yÌ ÄêÌn caÌch maÌ nhÆ°Ìng trang viêÌt cuÌa ngÆ°Æ¡Ìi PhaÌp vÃªÌ Việt Nam không chiÌ quaÌ quan tâm ÄêÌn ngÆ°Æ¡Ìi PhaÌp vaÌ caÌc chiÌnh saÌch cuÌa PhaÌp, maÌ coÌn phÆ¡Ìt lÆ¡Ì nhÆ°Ìng vâÌn ÄÃªÌ xaÌ hội kinh tÃªÌ thiêÌt yêÌu trong liÌ£ch sÆ°Ì Việt Nam hiện ÄaÌ£i.
[3]. Chi tiêÌt nhâÌt ÄaÌ ÄÆ°Æ¡Ì£c xuâÌt baÌn vÃªÌ cuộc ÄÆ¡Ìi TrÆ°Æ¡ng ViÌnh KyÌ laÌ PeÌtrus J.-B. Truong Vinh-Ky 1837-1898 cuÌa J. Bouchot, Saigon, 1927. Một baÌn tiêÌu sÆ°Ì vÄÌn tÄÌt do KhôÌng Xuân Thu cung câÌp trong Truong Vinh Ky 1837-1898, Saigon, 1958. TaÌc giaÌ ÄaÌ tham khaÌo hÃ´Ì sÆ¡ caÌ nhân cuÌa TrÆ°Æ¡ng ViÌnh KyÌ, S.L. 1972 âDossier induviduel de M. PeÌtrus Truong Vinh-Ky, Professeur de langues orientales, 1868-1895â trong LÆ°u trÆ°Ì Việt Nam Cộng hoÌa taÌ£i SaÌi GoÌn.
[4]. Tập hÆ¡Ì£p chi tiêÌt nhâÌt nhÆ°Ìng tÆ° liệu vÃªÌ cuộc ÄÆ¡Ìi Phan Thanh GiaÌn ÄaÌ ÄÆ°Æ¡Ì£c xuâÌt baÌn coÌ trong baÌi cuÌa Daudin âBiographie de Phan Thanh Gian, 2e ambassadeur en Frence en 1863 (1796-1867) (TiêÌu sÆ°Ì Phan Thanh GiaÌn, phoÌ sÆ°Ì Việt Nam taÌ£i PhaÌp nÄm 1863), Bulletin de la SocieÌteÌ des Etudes Indochinoises, XVI, 2 (1941), 11-128.
Một baÌn tiêÌu sÆ°Ì bÄÌng tiêÌng Việt do NuyêÌn Xuân PhÃ´Ì cung câÌp laÌ Phan Thanh Gian 1796-1867, Saigon 1957.
[5]. C. Maybon, Histore modern du pays dâAnnam (1592-1820) (LiÌ£ch sÆ°Ì hiện ÄaÌ£i xÆ°Ì An-nam), Paris 1919, chÆ°Æ¡ng V vaÌ VI.
TaÌc giaÌ, Æ¡Ì caÌc trang 183 vaÌ 184, miêu taÌ sÆ°Ìc maÌ£nh vaÌ sÆ°Ì£ gan daÌ£ cuÌa anh em Tây SÆ¡n, song cho thâÌy roÌ sÆ°Ì£ thiêÌu coi troÌ£ng nguôÌn gôÌc xuâÌt thân cuÌa hoÌ£. ChiÌnh viÌ Maybon uÌng hộ nhÆ°Ìng muÌ£c ÄiÌch cuÌa PhaÌp maÌ Ã´ng daÌnh cuôÌn saÌch naÌy cho Albert Sarraut, cÆ°Ì£u ToaÌn quyêÌn PhaÌp taÌ£i Äông DÆ°Æ¡ng vaÌ laÌ Bộ trÆ°Æ¡Ìng Bộ Thuộc ÄiÌ£a vaÌo thÆ¡Ìi ÄiêÌm cuôÌn saÌch naÌy ra ÄÆ¡Ìi.
[6]. Việc daÌn nhaÌn cho anh em Tây SÆ¡n laÌ nhÆ°Ìng keÌ nôÌi loaÌ£n laÌ câÌn thiêÌt cho quan ÄiêÌm PhaÌp chiÌnh thôÌng chuÌ trÆ°Æ¡ng rÄÌng việc PhaÌp chinh phuÌ£c Nam Bộ nhÆ°Ìng nÄm 1858 vaÌ 1867, nhÆ°ng ÄÆ°Æ¡Ì£c gÄÌn , tuy loÌng leÌo, vÆ¡Ìi sÆ°Ì£ nÄng Äộng cuÌa Pigneau de BeÌhaine, cÃ´Ì vâÌn sÆ°Ì bộ PhaÌp cho HoaÌng ÄÃªÌ Gia Long trong tÆ°Æ¡ng lai. Việc minh ÄiÌ£nh cho âquyêÌnâ cuÌa ngÆ°Æ¡Ìi PhaÌp Æ¡Ì Việt Nam, bao haÌm sÆ°Ì£ tin cập ÄaÌng kÃªÌ vaÌo baÌo caÌo daÌi, duÌ Äôi khi không chÄÌc chÄÌn, vÃªÌ nhÆ°Ìng tiêÌp xuÌc tôn giaÌo, thÆ°Æ¡ng maÌ£i vaÌ chiÌnh triÌ£ vÆ¡Ìi xÆ°Ì naÌy. ChÆ°Æ¡ng mÆ¡Ì ÄâÌu vÄÌn tÄÌt cuÌa LâIndo-Chine contemporaine: Cochinchine, Cambodge, Tonkin, Annam (Äông DÆ°Æ¡ng ÄÆ°Æ¡ng ÄaÌ£i: Nam KyÌ, Campuchia, BÄÌc KyÌ, Trung KyÌ), 2 tập, Paris 1885, quyêÌn I, tr.1-7, cuÌa A. Bouinais vaÌ A. Paulus, laÌ một viÌ duÌ£ cho lôÌi tiêÌp cận naÌy.
[7]. DÆ°Æ¡Ìi triêÌu Quang Trung (1788-1792), ÄaÌ coÌ một ÄiêÌu tra vÃªÌ trÆ°Æ¡Ìc baÌ£ ÄâÌt Äai vaÌ laÌ giai ÄoaÌ£n tiÌch cÆ°Ì£c trong việc saÌng taÌc bÄÌng chÆ°Ì Nôm. ÄÃªÌ coÌ thêm nhÆ°Ìng nhận ÄiÌ£nh vÃªÌ hoaÌng ÄÃªÌ Quang Trung coÌ trÆ°Æ¡Ìc nhiêÌu nhận ÄiÌ£nh laÌ£i gâÌn Äây, xin xem TrâÌn TroÌ£ng Kim, Việt Nam sÆ°Ì lÆ°Æ¡Ì£c, SaÌi GoÌn 1964, tr.380. CuôÌn saÌch naÌy xuâÌt baÌn lâÌn ÄâÌu nÄm 1928, vaÌ tÆ°Ì ÄoÌ vâÌn cÆ°Ì£c kyÌ phÃ´Ì biêÌn.
[8]. Lê ThaÌnh Khôi, Le Vietnam: histoire et civilisation (Việt Nam: liÌ£ch sÆ°Ì vaÌ vÄn minh, Paris, 1955), tr.311. Không khoÌ khÄn khi kêÌt luận rÄÌng quan ÄiêÌm cuÌa Lê ThaÌnh Khôi vÃªÌ vai troÌ cuÌa nông dân trong việc uÌng hộ cuộc nôÌi dậy Tây SÆ¡n Æ¡Ì một chÆ°Ìng mÆ°Ì£c naÌo ÄoÌ ÄaÌ phaÌn aÌnh quan ÄiêÌm duy vật cuÌa ông vÃªÌ liÌ£ch sÆ°Ì vaÌ thiện caÌm cuÌa ông vÆ¡Ìi nhÆ°Ìng thaÌnh công cuÌa Việt Minh giai ÄoaÌ£n sau 1946.
[9]. Nhận ÄiÌ£nh sau Äây ruÌt tÆ°Ì Phan Khoang, Việt Nam PhaÌp thuộc sÆ°Ì, SaÌi GoÌn, 1961, tr.129: âVuÌ khiÌ chiêÌn tranh laÌ gÆ°Æ¡m, giaÌo, ÄaÌ£i Äao, hoÌa mai vaÌ suÌngâ
[10]. NhÆ° TrÆ°Æ¡ng BÆ°Ìu Lâm ÄaÌ chiÌ ra trong Patterns of Vietnamese Response to Foreign Intervention: 1858-1900 (Mô hiÌnh ÄaÌp traÌ cuÌa Việt Nam trÆ°Æ¡Ìc sÆ°Ì£ can thiệp cuÌa nÆ°Æ¡Ìc ngoaÌi) trên chuyên san sÃ´Ì 11 cuÌa taÌ£p chiÌ Southeast Asian Studies, NguyêÌn TrÆ°Æ¡Ìng Tộ vaÌ nhÆ°Ìng ÄÃªÌ nghiÌ£ canh tân cuÌa ông vâÌn ÄÆ°Æ¡Ì£c nghiên cÆ°Ìu kyÌ lÆ°Æ¡Ìng Æ¡Ì trang 18 vaÌ chuÌ thiÌch 77. VaÌ theo nhÆ°Ìng chuÌ thiÌch khaÌc nÆ°Ìa cuÌa TrÆ°Æ¡ng BÆ°Ìu Lâm bâÌt châÌp mong moÌi caÌi caÌch, NguyêÌn TrÆ°Æ¡Ìng Tộ vâÌn mang một thÃªÌ giÆ¡Ìi quan truyêÌn thôÌng.
Một nhận ÄiÌ£nh nÆ°Ìa vÃªÌ NguyêÌn TrÆ°Æ¡Ìng Tộ, trên cÆ¡ sÆ¡Ì ÄôÌi lập vÆ¡Ìi nhÆ°Ìng ÄÃªÌ nghiÌ£ caÌi caÌch cuÌa ông vÆ¡Ìi sÆ°Ì£ lÆ°Æ¡Ìng lÆ°Ì£ cuÌa vua TÆ°Ì£ ÄÆ°Ìc, xin xem BuÌi Quang TuÌng, NÆ°Æ¡Ìc Việt Nam trên con ÄÆ°Æ¡Ìng suy vong, SaÌi GoÌn, 1958, tr.11. BaÌi viêÌt naÌy vôÌn xuâÌt hiện trên Nguyệt san vÄn hoÌa AÌ châu, sÃ´Ì 3, thaÌng 6 nÄm 1958.
[11]. BuÌi Quang TuÌng, NÆ°Æ¡Ìc Việt Nam trên con ÄÆ°Æ¡Ìng suy vong.
[12]. ÄaÌ dâÌn, tr.20.
[13]. Phan Khoang, Việt Nam PhaÌp thuộc sÆ°Ì, tr.117.
[14]. NiêÌm ngÆ°Æ¡Ìng mộ daÌnh cho chiÌ£ em TrÆ°ng TrÄÌc TrÆ°ng NhiÌ£ trong liÌ£ch sÆ°Ì Việt Nam laÌ một minh hoÌ£a ÄaÌng chuÌ yÌ cho vâÌn ÄÃªÌ naÌy. Xin xem BuÌi Quang TuÌng, âLe souleÌvement des soeurs Trung aÌ travers les textes et le folklore vitenamienâ (Cuộc nôÌi dậy cuÌa chiÌ£ em TrÆ°ng TrÄÌc TrÆ°ng NhiÌ£ qua vÄn baÌn vaÌ truyêÌn thuyêÌt dân gian Việt Nam), Bulletine de la SocieÌteÌ des Etudes Indochinoise XXXXVI, I (1961), tr. 69-85.
[15]. Xin xem, chÄÌng haÌ£n, HÃ´Ì ChiÌ Minh, TuyêÌn tập, 4 tập, HaÌ Nội (1961-62), tập II, tr.152.
[16]. BuÌi Quang TuÌng, NÆ°Æ¡Ìc Việt Nam trên con ÄÆ°Æ¡Ìng suy vong, tr.16-17. VaÌ KhuyêÌt danh : âKyÌ niệm một trÄm nÄm ngaÌy mâÌt cuÌa TrÆ°Æ¡ng ÄiÌ£nhâ, Nghiên cÆ°Ìu liÌ£ch sÆ°Ì, sÃ´Ì 65, thaÌng 7 nÄm 1964.
LyÌ leÌ cho rÄÌng việc khaÌng cÆ°Ì£ PhaÌp thÃªÌ kyÌ 19 phaÌn aÌnh chuÌ nghiÌa dân tộc Việt Nam ÄÆ°Æ¡Ì£c TrÆ°Æ¡ng BÆ°Ìu Lâm triÌnh baÌy một caÌch huÌng hôÌn trong phâÌn dâÌn nhập cho công triÌnh Patterns of Vietnamese Response to Foreign Intervention: 1858-1900. Theo taÌc giaÌ baÌi viêÌt naÌy thuật ngÆ°Ì âchiÌ nghiÌa dân tộcâ khi ÄÆ°Æ¡Ì£c aÌp duÌ£ng cho việc khaÌng cÆ°Ì£ laÌ£i PhaÌp, cho duÌ ÄÆ°Æ¡Ì£c bÃ´Ì trÆ¡Ì£ bÄÌng tÆ°Ì âtruyêÌn thôÌngâ, vâÌn tiêÌm taÌng sÆ°Ì£ nhâÌm lâÌn. HiÌnh thaÌi baÌn sÄÌc dân tộc ÄoÌ hiện diện trong cộng ÄôÌng Việt Nam thÃªÌ kyÌ 19 Äi ra ngoaÌi cuộc tranh luận naÌy. HÆ¡n nÆ°Ìa, nghiên cÆ°Ìu cuÌa Georges Coulet, Les socieÌteÌ scretes en terre dâAnnam (NhÆ°Ìng tÃ´Ì chÆ°Ìc biÌ mật Æ¡Ì ÄâÌt An-nam), raÌi raÌc trong nhiêÌu trang, thu huÌt sÆ°Ì£ chuÌ yÌ ÄêÌn baÌn châÌt liên Việt cuÌa hoaÌ£t Äộng chôÌng PhaÌp thÃªÌ kyÌ 19 Æ¡Ì nhÆ°Ìng tÃ´Ì chÆ°Ìc biÌ mật cuÌa Việt Nam. Tuy nhiên, một trÆ°Æ¡Ìng hÆ¡Ì£p thuyêÌt phuÌ£c maÌ£nh cho gÆ¡Ì£i yÌ rÄÌng chuÌ nghiÌa dân tộc thÃªÌ kyÌ 20 mang nhiêÌu khaÌi niệm râÌt khaÌc vÆ¡Ìi baÌn sÄÌc dân tộc trÆ°Æ¡Ìc ÄoÌ, cho duÌ chuÌ nghiÌa dân tộc hiện ÄaÌ£i phaÌt triêÌn vÆ°Æ¡Ì£t ra khoÌi baÌn sÄÌc trÆ°Æ¡Ìc ÄoÌ.
[17]. Mai HaÌ£nh, âTrÆ°Æ¡ng ÄiÌ£nhâ, Nghiên cÆ°Ìu liÌ£ch sÆ°Ì, 66, thaÌng 8 nÄm 1964, tr.59.
[18]. ÄaÌ dâÌn, tr.59. âÃng coÌ veÌ ngoaÌi Æ°a nhiÌn, am hiêÌu binh thÆ° vaÌ laÌ tay suÌng cÆ°Ìâ.
[19]. 2 tập, Paris, 1874.
[20]. ÄaÌ dâÌn, quyêÌn I, tr.326. TrÆ°Æ¡ng ÄiÌ£nh cuÌng nhận ÄÆ°Æ¡Ì£c sÆ°Ì£ caÌm thông tÆ°Ì caÌc sÆ°Ì gia miêÌn Nam. Xin xem, chÄÌng haÌ£n, ThaÌi BaÌ£ch, BôÌn viÌ£ anh huÌng khaÌng chiêÌn miêÌn Nam, SaÌi GoÌn, 1957; NguyêÌn PhuÌc Tân, A Modern History of Vietnam (1802-1954) (LiÌ£ch sÆ°Ì cận ÄaÌ£i Việt Nam 1802-1954, SaÌi GoÌn, 1966, tr.389-401.
[21]. NhÆ°Ìng khaÌi quaÌt hoÌa vÃªÌ giaÌ triÌ£ ÄôÌi saÌnh cuÌa hoaÌ£t Äộng liÌ£ch sÆ°Ì Æ¡Ì miêÌn BÄÌc vaÌ miêÌn Nam Việt Nam seÌ coÌ nguy cÆ¡ cÆ°Ì£ tuyệt riêng. Một trÆ°Æ¡Ìng hÆ¡Ì£p laÌm minh chÆ°Ìng laÌ một chÆ°Æ¡ng triÌnh nghiên cÆ°Ìu ÄÆ°Æ¡Ì£c triêÌn khai Æ¡Ì HaÌ Nội nÄng Äộng hÆ¡n Æ¡Ì SaÌi GoÌn.
[22]. Việc hÆ¡Ì£p taÌc vÆ¡Ìi bộ maÌy haÌnh chiÌnh thÆ°Ì£c dân PhaÌp trÆ°Æ¡Ìc Äây không phaÌi laÌ vâÌn ÄÃªÌ câÌn chiÌ triÌch Æ¡Ì miêÌn Nam nÆ¡i maÌ râÌt nhiêÌu quan laÌ£i lâu nÄm ÄaÌ phuÌ£c vuÌ£ dÆ°Æ¡Ìi thÆ¡Ìi PhaÌp laÌ£i phuÌ£c vuÌ£ nhaÌ nÆ°Æ¡Ìc mÆ¡Ìi. Hậu duệ cuÌa caÌc gia ÄiÌnh Việt Nam trÆ¡Ì nên giaÌu coÌ trong giai ÄoaÌ£n thÆ°Ì£c dân, mang quôÌc tiÌ£ch PhaÌp, vâÌn coÌ vai troÌ quan troÌ£ng trong giÆ¡Ìi triÌ thÆ°Ìc SaÌi GoÌn trong nhiêÌu nÄm sau 1954.
<su
No comments:
Post a Comment